Rusiyanın Ukraynaya qarşı hərbi təcavüzkar müharibəsində ukraynalı tanınmış insanlar, alimlər, ziyalılar da döyüşlərdə iştirak edirlər. Onlardan biri də tarix elmləri doktoru, Nijin Milli Universitetinin professoru Sergey Lepyavkodur. Alim UNİAN-a müsahibəsində iki oğlu ilə birlikdə Çerniqovu necə müdafiə etdiyini, Rusiyada dövlət siyasəti səviyyəsində Ukraynaofobiyanın necə formalaşdığını və Ukraynanın bu müharibədə necə qalib gələcəyindən danışıb. DİA.AZ həmin müsahibəni AYNA-ya istinadla təqdim edir:
- Sergey Anatolieviç, genişmiqyaslı müharibənin başladığını necə, harada eşitdiniz? Ümumiyyətlə, belə bir işğalın mümkün olduğuna inanırdınızmı?
- Müharibə başlayanda Lvovda idim. Müharibədən əvvəl elə bir hiss var idi ki, qaçılmaz nəsə yaxınlaşır, amma bunun belə bir miqyasda olacağını ağlıma gətirmirdim. Çünki mən müharibə üçün heç bir obyektiv səbəb görmədim. Təbii ki, həmişə Ukraynanı məhv etməyə çalışan çoxəsrlik rus imperializmindən başqa. Bəli, Putinin xəstə təxəyyülünün müalicəyə ehtiyacı olduğunu düşünsəm də, müharibənin olmayacağına ümid edirdim. Putin dəfələrlə bəyan edib ki, Ukrayna istənilən formada Rusiya üçün təhlükə yaradır. Məsələ burasındadır ki, Ukraynanın resursları olmadan Rusiyanın imperiya olması mümkün deyil.
Müstəqil dövlətimizin, nisbətən demokratik quruluşumuzun mövcudluğu faktının özü rus imperializminin əsaslarını sarsıdır. Axı qonşular fərqli yaşasalar, daha yaxşı yaşasalar, rus seçicisi öz dövlət quruluşunun əsaslarına şübhə edə bilər. Və buna görə də Rusiyanın hakim elitası Ukraynanı Rusiya üçün ekzistensial təhlükə adlandırır.
- Fevralın sonunda bir çox insan ölkənin qərbinə gedəndə Lvovdan Çerniqova qayıtmağa necə qərar verdiniz?
- Bilet alıb Çerniqova getdim. Demək lazımdır ki, hamı qərbə getməyib, bəziləri mənim kimi şərqə və ya cənuba qayıdıb. Hardasa rəsmi rəqəmə rast gəldim ki, fevralın 24-dən sonra xaricdən Ukraynaya 200 minə qədər kişi qayıdıb. Onlar döyüşmək və ya ailələrini xilas etmək üçün qayıtdılar. Bizim bölükdəki nümunə tək mən deyiləm, bir çox döyüş yoldaşlarım müxtəlif yerlərdən öz doğma şəhərlərini müdafiə etmək üçün qayıdıblar.
- Ömrünüz boyu dərs demisiniz. Belə olan halda, döyüş təcrübəniz necədir?
- Mən orduda xidmət etməmişəm, amma universitetdə hərbi kafedra var idi. Mən ehtiyatda olan zabitəm, ixtisasca motoatıcı tağım komandiriyəm. Baxmayaraq ki, əslində mənim bu təcrübəm yox idi.
Fevral-mart aylarında Çerniqovun müdafiəsi zamanı müvafiq bölmədə - Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin piyada batalyonunun tərkibində döyüşmüşəm. Bizim bölmə ilə Teroborona arasında çox az fərq var, çünki onlar əsasən döyüş təcrübəsi olmayan könüllülərdən yaradılıblar. Müharibədən əvvəl şəxsi heyətin üçüncü, hətta 40 faizi əllərində silah belə saxlaya bilmirdi.
Yeri gəlmişkən, mənim işlədiyim Nijin Universitetinin tarix fakültəsindən digər həmkarlarım da Ukraynanın müdafiəsinə gəlmişdilər. Bunlar, xüsusilə, professor Yevhen Lunyak və arxeoloq İvan Kedundur.
- Oğulanlarınızla birlikdə Çerniqovu müdafiə etdiniz. Onlar müharibəyə necə daxil oldular?
- Müharibədən əvvəl oğlanlarım paytaxtda yaşayıb işləyirdilər. Böyük oğlum Boqdan - Nüvə Fizikası İnstitutunda ictimai layihələrlə məşğul idi. Kiçik Yaroslav İT sahəsi ilə əlaqəli kiçik bir şirkətin direktorudur. Yaroslav Ukraynanın şərqində döyüş əməliyyatlarında iştirak edib, “Azov” alayının tərkibində döyüşüb. Tərxis olunduqdan sonra sahibkarlıqla məşğul olub. Müharibənin başlaması ilə o, iki həftə Kiyevi müdafiə etdi, sonra Çerniqova gəldi, keçmiş "Azoviyalılar"la birlikdə döyüşdü - onların öz qardaşlığı, öz döyüş ənənələri var.
Boqdan ailəmizin qadınlarını evakuasiya etmək üçün Çerniqova gəldi, lakin maşını xarab oldu. Qadınlar başqa vasitələrlə təxliyə edildi, oğulum isə doğma şəhərini müdafiə etmək üçün qaldı. Həyat yoldaşım Tatyana da hərbi könüllü kimi müdafiədə iştirak edib.
- Döyüş əməliyyatlarının aktiv mərhələsində hansı vəzifələri yerinə yetirmək lazım idi?
- Vəzifə bir idi - düşmənin şəhərə soxulmasının qarşısını almaq. Çerniqovda bir neçə müdafiə xətti yaradıldı, şəhərin mərkəzində küçə döyüşlərinə hazırlıq görüldü. Müharibənin üçüncü günündə düşmən tankları müdafiəni yardı, lakin onlar zərərsizləşdirildi. Biri vuruldu, digərinin ekipajı tam sursat və yanacağı qoyub qaçdı. Bu, ilk qələbəmizdən biri idi.
Bölüyümüz müxtəlif müdafiə qovşaqlarında, xüsusən də Novoselivka ərazisində, xizək bazasında, Kolıçivka, Muraviyka, Anisiv kəndlərində iştirak edirdi. Martın 7-9-da Lukaşivka kəndinin müdafiəsi davam etdi. Bölüyümüz ağır itki verdi, mühasirəyə düşdük, amma oradan çıxa bildik. Düşmən də xeyli itki verdi və yaxınlıqdakı kəndləri tuta bilmədi.
Çerniqovun müdafiəsində ən mühüm rolu şəxsi heyətdən ibarət və ağır silahlara malik olan 1-ci Siver tank briqadası oynadı. Digər bölmələrə piyada kimi öz imkanlarına görə tapşırıq verildi. Onların demək olar ki, hamısı yalnız yüngül atıcı silahlarla - pulemyot və qumbaraatanlarla silahlanmışdı.
- Müharibədən əvvəl rusiyalı həmkarlarınızla ünsiyyətdə olmusunuzmu? İşğal münasibətlərə necə təsir etdi?
- 2000-ci illərin ortalarına qədər Rusiyadan gələn alimlərlə bəzən ünsiyyətdə olurdum. Belarusdan olan həmkarlarımla daha sıx əlaqələrimiz var idi.
Mən rus tarixçiləri ilə sonuncu dəfə 2018-ci ildə Minskdə keçirilən beynəlxalq konfransda görüşmüşəm. Bir əlamətdar epizod xatırlayıram. Üç rus əvvəlcə belaruslarla “yumşaq” müzakirəyə girdi, mən ikincinin tərəfini tutdum, sonra onlar mənimlə müzakirəyə keçdilər. Söhbət yüksəldilmiş intonasiyaya çevrildi və bir saata qədər davam etdi. Onlarla Krım və Rusiya-Ukrayna münasibətlərindən danışdıq. Moskva Universitetinin müəllimi daha sonra prinsipcə, müasir Rusiyanı dəqiq səciyyələndirən bir ifadə işlətdi: “Bilmirəm, biz Putin kimiyik, yoxsa Putin bizim kimidir?”. İndi biz aydın şəkildə görürük ki, rus elitasının nümayəndələri, o cümlədən intellektuallar özlərini necə aparırlar. Nəticə ondan ibarətdir ki, onlar və Putin həqiqətən də eynidirlər, ona görə də Rusiyada kiməsə mövqeyimizi sübut etmək təəssüf ki, mümkün olmayacaq.
- Sizcə, Rusiya ilə Ukrayna arasında bir əsrdən artıqdır davam edən münaqişənin mənbəyi kimi nəyi görmək lazımdır?
- Ukraynalıların və moskvalıların mentaliteti əsaslı şəkildə fərqlidir, fərqli tarixi təcrübələrə, fərqli dəyərlərə, özlərini və dünyanı fərqli qavrayışlara əsaslanır. Bu, artıq 16-cı əsrin əvvəllərində, Moskva Ukrayna və Belarus torpaqlarında genişlənməyə başlayanda aydın görünürdü. Sonra Moskva işğalı yalnız 1514-cü ildə - Orşa döyüşündəki qələbə ilə dayandırıldı. Zehniyyətdəki fərq 1654-cü il tarixli bədnam müqavilə ilə sübut edildi. O zaman Polşa-Litva Birliyinin siyasi ənənələrində tərbiyə almış Boqdan Xmelnitski hesab edirdi ki, o, Moskva çarı ilə qarşılıqlı and içməlidir, lakin çar bundan imtina etdi. Və gələcəkdə “Moskva ayısı” Ukraynanı pəncələrindən buraxmadı.
- Ukraynalılar və ruslar arasında zehni fərq nədir?
- İlk növbədə, şəxsi azadlıqlara və ictimai münasibətlərə münasibətdə dərq var. Ukraynalıların əksəriyyəti heç vaxt rus təhkimçiliyi şəklində köləliyi qəbul edə bilmirdilər və "kommunaları" fərdin məhv edilməsi forması kimi qəbul etmirdilər. Ukrayna siyasi zehniyyəti Avropa dövlətlərində - Kiyev Rusunda, Litva Böyük Hersoqluğunda və Polşa-Litva Birliyində formalaşıb. Ümumiyyətlə, Ukrayna kazakları o dövrdə Şərqi Avropada azadlıq fenomeni idi. Azad insan kimi ukraynalı ilə dövlətin qulu və onun “ağası” olan moskvalı arasındakı bütün digər fərqlər də bundan irəli gəlir.
- Ukraynalıların ruslara və rusların ukraynalılara tarixi münasibəti necə olub?
- 17-ci əsrdən bəri hər iki ölkəyə səfər edən əcnəbilər tərəfindən ukraynalılar və moskvalılar arasında çoxlu müqayisələr aparılmışdır. Bunlar davranış tərzi, ailə münasibətləri, gündəlik həyat və hətta paltar və mənzilin təmizliyi ilə əlaqəli idi. Və qeyd etmək olar ki, bu cür müqayisələr həmişə ukraynalıların xeyrinə olub. Azad insan həmişə quldan fərqli davranır.
Əhəmiyyətli odur ki, əcnəbilər ukraynalıların sonradan rusofobiya adlandırmağa başladıqları rus moskvalılarına qarşı son dərəcə mənfi münasibətinə daim şahidlik edirdilər. Ukraynalılar üçün moskvalılar, rusları xalq adlandırırdılar, çirkli, səliqəsiz, vicdansız, oğurluğa və cinayətə meylli idilər və ümumiyyətlə ünsiyyət qurmaq üçün təhlükəli idilər. Təsadüfi deyil ki, belə bir münasibət Ukrayna ədəbiyyatına da daxil oldu. Taras Şevçenkonun fikirlərini bilirik, həm də rus ədəbiyyatının yaradıcısı Qoqol rusları “lənətə gəlmişlər” adlandırırdı. Əslində 19-cu əsrdə rusofobiya hətta rus elitasının əhəmiyyətli bir hissəsi üçün xarakterik idi. Rus klassiki Aleksandr Puşkin qullar arasında yaşadığını və “vətəninə təpədən dırnağa qədər xor baxdığını” etiraf edib.
Ruslar üçün Ukrayna yad ölkə idi, onlar Ukrayna həyatını təsvir etməyə təəccüblənir və Ukrayna kəndlərinə heyran qalırdılar. Oleksiy Levşinin 1816-cı ildə yazdığı "Kiçik Rusiyadan məktublar" əsəri bu baxımdan göstəricidir, müəllif ukraynalıların çoxsaylı müsbət xüsusiyyətlərini sadalayır və onlarda yalnız bir qüsur tapır - ukraynalılar ruslara nifrət edir və uşaqlarını onlarla qorxudurlar. Ukraynalılar rusları sevmirdilər və bu xoşagəlməzlik qarşılıqlı idi.
- Ona görə də Rusiya ruslaşdırmaya ehtiyac gördü?
- 19-cu əsrin ortalarından Sankt-Peterburq elitası ukraynalıların ruslaşdırılması və vahid “rus” xalqının yaradılması kursunu müəyyənləşdirdi. Onun güclü alətləri ordu, təhsil və kilsə idi. Məsələn, 19-cu əsrdə Rusiyadan aşağı Ukraynanın bütün pravoslav yepiskopları ruslar idi.
Ruslaşdırmanın nəticələrini ən tez Kiyev hiss etdi. Ona görə də 1917-ci ildə məlum oldu ki, Ukrayna ruhu var, amma milli şüur öz dövlətini yaratmaq üçün elə səviyyədə formalaşmayıb.
20-ci əsrdə həyata keçirilən total ruslaşdırma da öz nəticələrini verdi. Ukraynalıların fiziki məhvi ilə yanaşı, rus və sovet təbliğatı ictimai şüuru təhrif etdi, rusun “böyük qardaş” obrazını yaratdı, ukraynalılar arasında aşağılıq kompleksi yetişdirdi. Buna görə də, ukraynalıların bir hissəsi Sovet xalqına çevrildi, onlardan Kubanda olduğu kimi ruslaşdırmanı başa çatdırmaq üçün yalnız bir addım qaldı.
Eyni zamanda, hətta dillərini itirən ukraynalıların əksəriyyəti mentalitetini qoruyub saxlayıb, rusları “yad” kimi tanıyıb. Bu, müstəqil olmağa imkan verdi, həm də 1991-ci ildə demokratik səsvermə yolu ilə. Moskva bunu gözləmirdi və Ukraynanı öz hakimiyyəti altına qaytarmağa ümid edirdi. Ukrayna üzərində hakimiyyəti saxlamaq yollarından biri 1990-cı illərdə Ukraynanın informasiya məkanının ələ keçirilməsi idi.
- Putinin hakimiyyətə gəlişi ilə bu meyllər güclənib?
- 2000-ci illərin əvvəlindən Rusiyada Ukraynaofobiya toxumlarının total sıpilməsinə başlanılıb. Əslində Putin Ukraynaya qarşı mental müstəvidə müharibəyə başladı. Ukraynaya və ukraynalılara nifrət dövlət siyasətinin tərkib hissəsinə çevrilib. Ukraynalıların yalnız son dərəcə mənfi personajlar kimi təsvir olunduğu filmlərdə bunu izləmək ən asandır. Ukraynanın media məkanına da anti-Ukrayna hekayələri daxil oldu. Putin keçmiş KQB-çi kimi düşmən obrazını yaratmaq lazım olduğunu yaxşı bilirdi və təbliğat da ukraynalıların belə imicini yaratdı. İmperator instinktləri, ukraynalılara nifrət və ümumi nifrət qəsdən qızışdırıldı.
2004 və 2014-cü illərdən sonra bu hücum hər dəfə, o cümlədən Moskva Patriarxlığı vasitəsilə gücləndi və Ukrayna hakimiyyəti buna qarşı tam fəaliyyət göstərmədi. Putinin dövründə sovetlərin “qardaş xalqlar” konsepsiyası və hətta “üçlü rus xalqı”nın 19-cu əsrin imperiya quruculuğu aqressiv “rus sülhü” konsepsiyası və ukraynalıların mövcudluq hüququnun tamamilə inkarı ilə əvəz olundu.
- İndiki müharibədə qələbəyə, o cümlədən, ilkin psixi münaqişəyə aparan yol nədir?
- Rusiyanı məğlub etməyin yeganə yolu döyüş meydanında qalib gəlməkdir. Ruslar yalnız gücü başa düşür və ona hörmət edirlər. İndi onlar özləri yaratdıqları miflərin girovuna çevriliblər. Rusiyada yetişdirilən zəif ukraynalı obrazı Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin və bütün Ukrayna xalqının qəhrəmancasına müqaviməti sayəsində məhv edildi. Rus təbliğatçıları məğlubiyyətlərini NATO ilə döyüşməklə izah etməli olurlar. Onların təfsirinə görə, rus ordusu amerikalılar, ingilislər və polyaklar tərəfindən məğlub edilə bilər, lakin ukraynalılar onları heç bir şəkildə məğlub edə bilməzlər.
- Gələcək nəsillər üçün müharibə cinayətlərini necə sənədləşdirmək olar?
- Çoxəsrlik tarixdə ilk dəfə olaraq Rusiyanın cinayətləri indiki müharibənin faktiki olaraq onlayn şəkildə getməsi sayəsində ictimaiyyətə məlum olur. Yalnız indi dünya dərhal və aydın şəkildə Rusiyanın mahiyyətini görə bilər. Axı Moskva 14-cü əsrdən etibarən dinc əhaliyə qarşı kütləvi terrordan istifadə etməklə qonşularına qarşı ilk müharibələr aparmağa başladı. O, bu döyüş üsulunu köçərilərdən götürüb və bu günə qədər ondan əl çəkmir.
Bununla belə, yüz illər ərzində Rusiya öz cinayətlərini gizlədə bildi. Yalnız bəzi hallarda, məsələn, İvanın dövründə Livoniya müharibəsi və ya Baturinin ölümü, bu barədə məlumat Qərb ölkələrinə çatdı. 20-ci əsrdə Moskva hətta soyqırımı - Qolodomoru qismən gizlədə bildi.
Təbii ki, Qərb siyasətçiləri bildikləri məlumatları ictimailəşdirməyə tələsmirdilər, amma əslində Qərb cəmiyyətinin Qolodomor, Qulaq və sovet rejiminin digər cinayətləri haqqında demək olar ki, xəbəri yox idi.
Rusiyanın Çeçenistandakı hərbi cinayətləri ilə də eyni idi. Şayiələr, şahidlərin fərdi ifadələri səviyyəsində nə isə ortaya çıxdı, amma indiki kimi faktların kütləvi şəkildə yayılması yox idi.
İndi rabitə vasitələrinə, sosial şəbəkələrə ümumi çıxış var, baş verən hadisələr şahidlər tərəfindən deyiləndə, daha çox canlı yayımlanır. İndi Qərb cəmiyyəti və dünya institutları Ukraynada baş verən hər şeydən xəbərdardır və bu, Rusiya ilə güzəştə getməyə meylli siyasətçilərin imkanlarını daraldır.
Rusiya cinayətlərinin sənədləşdirilməsinin ən sadə və təsirli yollarından biri kütləvi informasiya vasitələri tərəfindən yayımlanan bütün materialların qorunmasıdır. Bu, güclü tarixi mənbələr təbəqəsi yaradır. Rusiyanın hərbi cinayətlərinin hüquqi qeydiyyatı da davam edir. Qurbanların, şahidlərin və hadisələrin digər birbaşa iştirakçılarının xatirələri sənədli bazanın mühüm hissəsinə çevriləcək.
- Bəs Rusiyanı hansı gələcək gözləyir?
- Mən tarixçiyəm, futurist və ya politoloq deyiləm. Ona görə də mənim yalnız şəxsi fikrim var. Bu müharibədə Ukraynanın qalib gələcəyi şübhəsizdir. Bununla belə, mənə elə gəlir ki, Rusiya dağılmayacaq. Qafqaz və ola bilsin ki, bir neçə başqa region onun nəzarətindən çıxacaq. Rusiyanın əsas ərazisi iki səbəbə görə vahid ölkə olaraq qalacaq. Birincisi daxilidir. Rusiyada televiziyadan eyni fikirlərə və eyni mentalitetə sahib çox homogen bir cəmiyyət var. İkinci səbəb xaricidir. Geosiyasi oyunçuların əksəriyyəti Rusiyanın dağılmasında maraqlı deyil. Onlar SSRİ-nin dağılmasını istəmirdilər, 1990-cı illərdə də Rusiyanın parçalanmasına imkan vermədilər, indi də imkan verməyəcəklər. Bunu Qərb tərəfdaşları tərəfindən “damcı” adlandırdığımız silah tədarükü sübut edir. O qədər təmin olunub ki, Ukrayna uduzmasın, amma qələbə üçün kifayət olmasın. Ona görə də mənə elə gəlir ki, ən çox ehtimal olunan ssenari Rusiyanın uzunmüddətli, bir neçə onilliklər ərzində kardinal zəifləməsidir.
- Və Ukrayna cəmiyyəti bundan əziyyət çəkəcəkmi?
- Bu müharibədə biz özümüzü kəşf etdik. Ukrayna ordusunun Rusiya ordusundan güclü olduğunu sübut etdiyi döyüş meydanında ortaya qoyulub. Müharibə yüksək səviyyədə vətənpərvərlik və Ukraynaya məhəbbət nümayiş etdirdi. Bunu, xüsusən də kritik bir kütlənin Ukrayna ordusuna daim və müxtəlif yollarla kömək etdiyi Silahlı Qüvvələrə verilən dəstəyin səviyyəsi sübut edir. Biz dövlətlə müharibə aparırıq - xalq müharibədədir və xalqı məğlub etmək olmaz. Nəhayət ki, özünü təmin edən böyük bir xalq özünə hörmət etməyə, oğul-qızları ilə fəxr etməyə başladı. Ukraynanın və ukraynalıların özünü kəşf etməsi bu müharibənin verdiyi ən böyük məsələdir.
Ukraynanın transformasiyası qələbədən sonra aktuallaşacaq. Müharibədən qayıdan insanlar dəyişikliklərin güclü mühərriklərinə çevriləcəklər. Bunlar təkcə hərbi qulluqçular deyil, həm də hərbi könüllülər və qələbəyə fəal kömək edən bütün digər şəxslərdir.
Veteranlar ölkənin ictimai-siyasi həyatında əsas rol oynayacaqlar. Axı onlar vətənə sevgilərini döyüş meydanında sübut etdilər, Ukraynanın gələcəyinə qeyd-şərtsiz inanırlar, məsuliyyət və ədalət hissi yüksəkdir. Ümid edirəm ki, onlar Ukrayna institutlarını elə dəyişəcəklər ki, Ukraynanın davamlı inkişafını təmin etsinlər və Rusiya ilə birlikdə dövlətimizi ən çox zəiflədən korrupsiyaya qarşı müharibədə qalib gələcəklər.
Xaricə gedən ukraynalılar öz ölkələrindəki və Avropa ölkələrindəki həyatı müqayisə edə bildilər. Və bir çox hallarda müqayisə Ukraynanın xeyrinə oldu. Biz xaricdəki ukraynalılardan eşitməliyik ki, “müharibədən əvvəl bundan pis deyildi”. Müharibə səbəbindən evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalan ukraynalıların 70-80%-nin evlərinə qayıtmaq istəməsi sosioloji sorğuların göstəricisidir. Adətən bunun əksi olur. Bu, əslində bu müharibədə ukraynalıların özlərini kəşf etdikləri və bu kəşfin bizim üçün gözlənilmədən müsbət olduğu tezisini təsdiqləyir.
- Tarixi əsərlərdə müharibə mövzusu ilə məşğul olmağı düşünürsünüzmü?
- Hərbi qulluqçulara qanunla yaş məhdudiyyəti qoyulduğuna görə orduya qayıda bilmirəm, baxmayaraq ki, onları haqsız hesab edirəm. Yaşı 60-dan yuxarı olan minlərlə kişi Ukraynanı müdafiə etməyə hazırdır və bunun üçün həm motivasiya, həm də sağlamlığı var. Bununla belə, müharibə ordudan kənara belə getməyə imkan vermir. Hamımız qələbə üçün çalışırıq. Bu yaxınlarda mən Polşada beynəlxalq konfransda iştirak etdim və orada Çerniqovun müdafiəsi ilə bağlı çıxış etdim. Və mən artıq bu mövzuda məqalə hazırlamışam. Mən Çerniqovun tarixinə dair kitablarımı artıq döyüş meydanında yazılmış yeni qəhrəmanlıq səhifəsi ilə tamamlamağa hazıram.
