BMT-nin iqlim dəyişiklikləri üzrə çərçivə konvensiyasının tərəflər konfransının 29-cu sessiyası (COP29) Bakıda öz işini yekunlaşdırmağa hazırlaşır. Noyabrın 22-də konfrans bağlanacaq. Yekun sənəd layihəsi hazırdır və onun üzərində iş gedir.
Məlumdur ki, Konfransın qarşısına qoyduğu hədəf - inkişaf etməkdə olan ölkələrə hər il 1 trilyon ABŞ dolları məbləğində yardım məqsədi əldə olunmaya da bilər. Çünki bu, konfransın harada keçirilməsindən deyil, onun iştirakçılarından asılı olan məsələdir. Üstəlik nəzərə alaq ki, dünyanın ilk iki ən böyük iqtisadiyyatına sahib olan ABŞ və Çin, eləcə də,Hindistan, Kanada və sair bu konfransda qərar qəbul edən şəxslər səviyyəsində iştirak etmir. Fransa, ümumiyyətlə, özünü tamamilə bu qlobal problemin müzakirəsindən belə kənarda qoyub (Bəzi siyasətçilərə, o cümlədən, Fransanın liderlərinə elə gəlir ki, təbii fəlakətlər ölkələrə onların sərhəd-gömrük postlarından keçir; yəqin düşünürlər, istəsələr buraxmaya bilərlər).
Böyük dövlətlərin qlobal iqlim fəlakətlərinin qarşısını almaq məsuliyyətindən yayınması yekun razılaşmanı çətinləşdirən ən başlıca səbəbdir.
Məlumdur ki, bu, maliyyə məqsədli konfransdır; nəticə nəhəng iqtisadiyyatlara söykənir. Böyük dövlətlərin qərarından asılıdır. Sadə dildə desək, varlı ölkələr həm karbon emissiyasını azaltmalıdır ki, qlobal iqlim temperaturu 1,5 dərəcə həddindən aşağıda saxlamaq mümkün olsun, həm də kasıb ölkələrə yardım etməlidirlər ki, onlar təbii fəlakətlərin nəticələrini aradan qaldırmağa və yaşıl enerjiyə keçidə pul xərcləyə bilsin.
Mən əvvəlki yazılarımdan birində də yazmışdım: bunu bir qlobal vergiqoyma kimi düşünmək lazımdır. Daha çox qazanan daha çox vergi verəcək. Bu qədər sadə və aydın! Həmin zəngin ölkələrin özündə vergiqoyma bu cürdür. Elə normal sistemlərin hamısında vergi bu prinsiplə toplanır.
Məsələn, elə dünyanın birinci iqtisadiyyatını - ABŞ-ı götürsək, orada vergidən yayınma ən ağır cinayətlər kateqoriyasına aiddir. Üstəlik buna görə ictimai qınaq da çox sərtdir. Bir sözlə, ABŞ-da vergi az qala əcəl kimi bir şeydir; ondan qaçış yoxdur.
COP29 da qarşısına bu hədəfi qoymuşdu; iqlim fəlakətlərinə qarşı bir növ "qlobal vergi" qoymaq, illik 1 trilyon ABŞ dolları məbləğində bir qlobal iqlim büdcəsi formalaşdırmaq və bu büdcə hesabına qlobal istiləşməni dayandırmaq və kasıb ölkələrin iqlim adaptasiyasına yardım etmək nəzərdə tutulurdu.
Başqa sözlə, formalaşacaq qlobal iqlim büdcəsi həm yaşıl enerjiyə investisiya qoyuluşlarına, həm də köməyə ehtiyacı olanları dəstəkləməyə yönələcəkdi. Yekun sənəd də bu istiqamətdə işlənib hazırlanıb.
Dediyimiz kimi, bu məqsədə nail olunması təbii olaraq aparıcı iqtisadiyyata sahib ölkələrin və Dünyanın böyük biznes strukturlarının qərarlarından asılı məsələdir, konfransı kimin, harda və necə keçirilməsindən asılı deyil.
Ancaq The Washington Post (VP) və bir sıra aparıcı sayılan media orqanlarında, eləcə də, Qərbə bağlı başqa platformalarda COP29-un uğursuzluğu haqqında təbliğat kampaniyası başlayıb və nə qədər qəribə olsa da, bunu elə indidən Azərbaycanın ayağına yazmağa çalışırlar.
Məsələn elə VP mövzuya həsr etdiyi məqaləsində konfransda yekun nəticənin əldə edilməsinin məsuliyyətini "qəbul edən qalmaqallı neft dövləti" ("petrostate") adlandırdığı Azərbaycanın üzərinə yönəltməyə çalışıb.
Kiçik bir haşiyə çıxım: Azərbaycan qonaq qəbul edən ölkədir. Ev sahibini (həm də evinə gələnləri yüksək səviyyədə qarşılayıb yola salanı) aşağılamaq qonağın özünün necə aşağı bir mənəvi keyfiyyətə sahib olduğunu göstərir, elə deyilmi?
Dünyanın aparıcı media quruluşları roluna iddia edənlər hələ də bir gerçəyi dərk etmir, yaxud qəbul etmək istəmir: Azərbaycan konfransa ev sahibliyi edən, sədrlik edən ölkədir, hamının birlikdə verməli olduğu qərarları hamının əvəzindən qəbul edən ölkə deyil. COP29-a sədrlik edən Muxtar Babayev ABŞ prezidentinin, yaxud Çin sədrinin, Kanada baş nazirinin, Səudiyyə vəliəhd şahzadəsinin, Almaniya kanslerinin, yaxud Qətər əmirinin yerinə qərar verə bilməz axı. Belə düşünən bir siyasətçi, yaxud jurnalist varsa, onun yeri siyasətdə, yaxud jurnalistikada deyil, psixiatriya stasionarındadır.
VP-nin jurnalistləri, başqa media təmsilçiləri və sair tənqidçilər yekun qərarı iştirakçıların əvəzindən moderatordan gözləyirlər. Hər ölkə öz qərarını özü verir, moderatorun işi, sadəcə, optimal bir həll üzərində konsensusa çalışmaqdır. Burda qərarlar səs çoxluğu prinsipinə deyil, konsensus demokratiyasına əsaslanır. Üstəlik vəziyyəti çətinləşdirən başqa səbəb də var: BMT bu çərçivə konvensiyasını qəbul edərkən maliyyə imperativi qoymayıb; məchuri öhdəliklər müəyyən etməyib. Kim istəmirsə, iştirak etmir. Bu da konfransın keçirildiyi ölkənin qüsuru deyil. Təqsiri heç deyil.
Ancaq Qərb mediası COP29 başlayan ilk gündən belə bir yanlış ictimai rəy formalaşdırmağa çalışır ki, guya konfransın hansı qərar qəbul etməsi və ya etməməsi ev sahibi ölkədən asılı məsələdir.
O məqsədlə gah bir qrup beynəlxalq iqlim ekspertinin müraciətini yaydılar, gah ayrı-ayrı siyasətçilərin rəylərini dərc edirlər. O cümlədən, COP29 konfransının iştirakçılarının şərhlərini seçmə üsulu ilə verirlər. Bu şərhlərdə də əsas tezis olaraq, konfransı qəbul edən ölkənin qazıntı yanacağı hasil və ixrac etməsi, daxili siyasi məsələləri və sair kimi mahiyyətə dəxli olmayan məqamlar xüsusi olaraq qabardılır.
BMT-nin keçmiş baş katibi Pan Gi Munun, eləcə də, başqa tanınmış şəxslərin müraciətində bu nüans: COP keçirilən ölkənin fosil enerji növləri istehsal etməsi vurğulanır. Ancaq nəşr bir zaman öz ölkəsinin xarici işlər naziri olmuş Pan Gi Muna Cənubi Koreya kimi inkişaf etmiş bir ölkənin qlobal iqlim fonduna nə qədər yardım ayırmalı olduğu, yaxud niyə ayırmadığı haqda sual verməyib.
Şübhəsiz, gərək nə qədər qərəzli olasan ki, BMT-nin iqlim konfransından reallaşmayan gözləntilərə görə Azərbaycanı səbəbkar kimi göstərəsən. Hərçənd Azərbaycanın özü də inkişaf etməkdə olan ölkədir; Çin deyil, Böyük Britaniya, ABŞ, Kanada deyil, Fransa, Hindistan deyil, Cənubi Koreya deyil. Azərbaycan özü də daha sürətli enerji transformasiyası üçün, iqlim adaptasiyası üçün dəstək almalı olan ölkədir.
Azərbaycan da inkişaf etməkdə olan başqa ölkələr kimi COP29-un öz məqsədlərinə çatmasında - illik 1 trilyon dollarlıq hədəfin əldə olunmasında maraqlı tərəflərdəndir. Üstəlik ev sahibi ölkə kimi bunda ikiqat maraqlıdır.
Ancaq Qərb mediası bütün bunları gördüyü halda indidən Azərbaycanı qaralamağa, təqsirləndirməyə çalışır. Məsələ bundadır ki, Kenya iqlim danışıqçısının da dediyi kimi, "otaqdakı fili görmək istəməyənlər" böyük dövlətlərin rəhbərləri, nəhəng iqtisadi güclərin təmsilçiləri, o cümlədən, dünyanın iri media platformalarıdır. İstər Qərbdə olsun, istər Şərqdə, istər Cənubda.
Pul vermək istəməyənlərin özləri pul toplanmadığına görə başqalarını günahlandırır. Həm də heç bir günahı olmayan Azərbaycanı.
Məsələn, sözügedən qəzet öz məqaləsində Almaniya təmsilçisi xanım Morqana istinadla Azərbaycanın sədrliyini sorğulamağa çalışıb. Konfransın yekun sənədində məbləğlər qrafasında, sadəcə, "trilyon ABŞ dolları" və "milyard ABŞ dolları" yazılmasını, rəqəmlərin yerinin boş saxlanmasını irad tutub.
Bu iradın özü çox qəribə deyilmi?! Hələ konfrans bitməyib, yekun rəqəmlər razılaşdırılmayıbsa, konfransa sədrlik edən ora nə yazsın? Özündən rəqəm yazmalıdır? İştiraçılar 1 trilyona qərar verəcək, 1 trilyon yazılacaq, 999 milyarda razılaşacaqlar, o qədər yazılacaq. Bunda Azərbaycanı təqsirləndirməyin yeri var?!
Almaniya nümayəndəsi həmçinin iddia edir ki, konfransın sədri zəngin ölkələrlə kasıb ölkələri "ayırmağa çalışan deyil, birləşdirən bir yekun sənəd" hazırlamalıydı.
Çox qəribə iddiadır, elə deyilmi? Zəngin ölkələr kasıb ölkələrə yardım məbləğini artırmaq istəmirsə, ABŞ kimi birinci iqtisadiyyat, ümumiyyətlə, bundan imtina etməyə hazırlaşırsa, Çin, Hindistan hələ də BMT təsnifatında kasıb ölkə kimi qalıb, yardım tələbindən yayına bilirsə, kim kimi kimdən ayırır?! Yaxud zəngin ölkələr COP29-da maliyyə dəstəyini yardım deyil, kredit formasında vermək istəyirsə, kasıb ölkələr də qrant formasında yardım gözləyirsə, burda Azərbaycanın nə təqsiri var?
Ya zəngin ölkə qrant formasını qəbul edəcək, ya kasıb ölkə krediti. Burda Azərbaycanın konfransın sədri olaraq birləşdirici rolu yaşıl keçidə investisiya qoyuluşlarını təşviq etməsidir ki, bunu COP-suz da həmişə edib, indi də edir.
Afrika təmsilçiləri deyir ki, kredit kasıb ölkələri tələyə salmağa, böyük dövlətlərdən asılılığı artırmağa yönəlib. Zəngin ölkələr, iri biznes isə havayı pul vermək istəmir; bəziləri hətta iqlim maliyyələşməsinin özünə də neokolonialist məqsədlərlə yanaşır. Məsələn, Fransa kimi. Rusiya prezidentinin nümayəndəsi Eldergiyevin ifadəsi ilə desək, bu cür "qarışıq", VP jurnalistinin yazdığı kimi, "dolaşıq" vəziyyətdə Azərbaycanın çox kəskin bucaqlar arasında konsensus axtarışları alqışlanmalı olduğu halda, qınanır. Nonsens!
Dünyanın yardım edə bilən ölkələri də, yardıma möhtac ölkələri də - hamı əsas maliyyə dəstəyini Yer kürəsinin bir nömrəli iqtisadi nəhəngindən -ABŞ-dan gözləyir. Ancaq ABŞ-ın COP29-da iştirak edən nümayəndə heyətinin üzvü aydın bir söz, konkret bir rəqəm deyə bilmir. Amerika nəinki pul verə bilir, əksinə ABŞ-ın hətta Paris sazişində qalıb-qalmayacağına dair proqnoz verə də bilmir. Hələ vəd vermək o yana qalsın. Bunu da VP və başqa aparıcı Qərb mediası özləri yazır.
Beləliklə, COP29 platformasında yekun qərarın məsuliyyətini kimlərin daşıdığı da ortadadır, kimlərin daşımadığı da. Boykot adı altında, insan haqları və sair kimi bəhanələrlə məsuliyyətdən qaçanlar da ortadadır, üzərinə məsuliyyət götürənlər də. Konsensusu pozanlar da məlumdur, konsensus axtaranlar da. Bir sözlə, hər şey gün kimi aydındır.
Bütün bunlara baxmayaraq, Dünyanın bir nömrəli ÜDM-ə sahib ölkəsinin mediası və siyasətçiləri ÜDM-ə görə 73-cü yerdə olan ölkəni az qala 1 trilyon dollarlıq maliyyə hədəfini reallaşdıra bilməməkdə məsul tutur. Bundan absurd bir yanaşma varmı?!
Dünyada aparıcı media ekspertləri, sorğu nəticələri Qərb mediasına etimadın ildən-ilə azaldığını göstərir. Bir çox hallarda tirajların düşməsini, oxucu, tamaşaçı kütləsinin itirilməsini sosial şəbəkələr fenomeninə bağlayanlar, ənənəvi medianın operativlikdə sosial şəbəkə platformalarına uduzmasını səbəb göstərənlər də var. Bunlar, əlbəttə, yeni kütləvi kommunikasiya əsrinin inkarolunmaz reallıqlarıdır. Ancaq etibarın itirilməsinin bura nə dəxli var? Yalan yazanda, danışanda elə sosial media platformalarındakı akı hesablar da etibar itirir, nəinki klassik media.
Əgər Qərb ölkələrindəki aparıcı media platformalarının dürüstlüyünə etimad azalırsa, inam tükənirsə, buna sosial media günahkar deyil. Həmin The Washington Post, New York Times, The Economist, BBC, CNN, Le Fiqaro, The Telegrahp və sar və ilaxır kimi media strukturlarına inam sanki inanc səviyyəsində idi. Vaxt vardı, kimsə: "Xəbəri The Washington Post yazıbsa, deməli dəqiqdir" deyirdi. Ancaq indi nəşrin öz sahibi Jeffri Bezos da etiraf edir ki, qəzetə oxucu etimadı sarsılıb və bu, aşağı düşməkdə davam edir.
Çox səbəblər ola bilər. Ancaq ən əsas səbəb aşkar yalan xəbərlər və yanlış şərhlər kütləsinin artmasıdır.
İstər Amerika, Avropa olsun, istər Asiya, Afrika, fərqi yoxdur, həm rəsmi, həm yazılmamış qanunlar bilə-bilə yalan xəbərçilik etməyi cəzalandırır. Qanun da bunu rədd edir, əxlaq da. Bütün cinayət qanunlarında bilə-bilə yalan xəbərçiliyə görə ağır sanksiyalar var. İstintaq araşdırmaları, məhkəmə iclasları başlayanda da prosesin bütün iştirakçılarına yalan ifadə verməyin cəzası xatırladılır, xəbərdarlıq edilir. Hətta müttəhim istintaqda yalan, məhkəmədə doğru və ya əksinə ifadə verdikdə belə, hökm çıxarılarkən, onun danışdığı yalan ağırlaşdırıcı hal olaraq nəzərə alınır. O da ola, illərlə, onillərlə yalan xəbər, yalan şərh verməkdə "ustalaşan" media platforması.
...Buddist Mahayana təlimində belə bir narrativ irəli sürülür: hansı anda hamının diqqəti hara cəmləşibsə, həmin an hamı ordadır. Cismən, yaxud fikrən, fərqi yoxdur.
Dünyada hamının diqqəti bu an - bu günlərdə Azərbaycanda, Bakıdadır. Dünyada hamı görür və bilir ki, Azərbaycan qlobal iqlim böhranının qarşısını almaq üçün COP29 konfransına sədrlik edən ölkə kimi bacardığından da daha çox işlər görüb, öz imkanlarının hüdudlarını belə aşmağa çalışıb. Sadəcə, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin liderlər sammitindəki çıxışını dinləyənlər, izləyənlər, çıxışın mətnini oxuyanlar bunun bir ölkə səviyyəsindən çox yuxarıda olan qlobal proqram xarakterli mesajları ilə birbaşa tanış oldular. O cümlədən, Azərbaycanın COP29 sədri kimi tərəf seçmədən, tərəf tutmadan, açıq və adil bir çözümə fokuslandığını da hamı gördü. Üzərinə məsuliyyət götürənlərə də, məsuliyyət götürürmüş kimi görünənlərə də, məsuliyyət götürməkdən açıq, ya gizli yayınanlara da öz dəqiq və adekvat qiymətinin verildiyini də hər kəs özü eşitdi. Ayrı-seçkilik etmədən hər kəsə eyni diqqət göstərildi, hər kəsin birlikdə konstruktiv həllərə yönəlməsi üçün çağırışlar edildi, əməli dəstək verildi.
Bütün bunların fonunda COP29-un "uğursuzuğa uğradığı" haqda yazanlar, danışanlar, üstəlik bu "uğursuzluğa görə" Azərbaycanı səbəbkar göstərənlər nəinki tirajlarını, reytinqlərini itirməyə, ən əsası sifətlərini itirməyə belə məhkumdur.
Azərbaycanın üzərinə düşən vəzifə COP29-u yüksək səviyyədə təşkil etmək, iştirakçıların rahatlığını və təhlükəsizliyini təmin etmək, konfransı idarə etmək idi. Bunlarda bir uğursuzluq, hətta bir qüsur görən var?! Yoxdur.
Əgər söhbət konfransın əldə etməli olduğu hədəflərdən gedirsə, burda uğur da olsa, uğursuzluq da olsa, o, istisnasız olaraq bütün 200-ə yaxın ölkənin inkişaf, konfransda iştirak göstəricilərinə, qərarvermə iradəsinə və məsiliyyət dərəcəsinə görə hamının arasında bölünməlidir.
İndilik COP29 konfransının uğuru hər kəsi bu qlobal güzgüdə özünə və hamıya olduğu kimi göstərməsidir. İndiyə qədər hamı bilirdi ki, bəşəriyyəti məhvə aparan qlobal iqlim böhranı var və bu proses geridönməz həddə yaxınlaşıb. COP29 güzgüsündə isə bu böhranın günahkarlarının, eləcə də oz günahının bədəlini ödəməkdən qaçanların, dünyanın xilası üçün imkanı çatdığı halda əlini tərpətmək istəməyənlərin kim olduğunu hamı öz gözləri ilə gördü.
...Elə güzgünü sındırmaq istəyənləri hər kəs görür...
Bahəddin Həzi, bizimyol.info
