Dilçilik İnstitutunda termin yaradıcılığını düzgün anlamırlar
30-05-2019, 18:19
Sayqılı Sayalı xanım və onun “plagiat briqadası”, plagiat kitabın möhtərəm baş redaktorları akademik İsa Həbibbəyli və akademik Möhsün Nağısoylu, görün, professor İdris Abbasov düz yoldadır, ya sizlər?!
Güclü məntiqə söykənən yazı həm də güclü faktlara, vətəndaşlıq qeyrətinə, millət təəssübçülüyünə, haqqa, ədalətə söykənən olmalıdır. Başda institut direktoru olmaqla, Dilçilik İnstitutunun bəzi əməkdaşlarının institutun Nəzəri Dilçilik şöbəsinin müdiri, professor İdris Abbasov haqqında olan bir sıra yazılarının başdan-başa qərəzçiliyə, doğrudan uzaq mühakimələrə söykənmiş olduğuna heç bir şübhə yeri yoxdur. Onlar İdris müəllimi elə təsvir edirlər, elə bil o, savadsızın, böhtançının, yalançının, nankorun biridir...
Təəccüblüdür, Terminologiya Şöbəsinin müdiri professor Sayalı Sadıqova İdris müəllimi elmi rəhbərinin əsərində plagiatlıq olduğunu göstərməsini nankorluq adlandırır. Buna təəssüflənməmək olmur. Çünki düzünə qalsa, bu fakt nankorluq deyildir, vicdanlılıqdır, düzgünlükdür, haqqın, həqiqətin yanında olmaqdır, əyrini deyil, düzü qəbul etməkdir. Bu keyfiyətlər institut əməkdaşlarının düşündükləri kimi, savadsızlara, intizamsızlara, ağılsızlara deyil, ağıllılara, savadlılara, bir sözlə böyük vicdan sahiblərinə mənsubdur. Zaman gələcək, İdris Abbasov haqqında deyilən qərəzli fikirlər zəif düşüncənin, cılız beyinlərin məhsulu kimi anılacaq. İdris müəllim isə, elmin fövqündə dayanacaq. Onun haqqında qərəzli fikir deyənlər ittiham və qınaq hədəfinə çevriləcəklər.
İdris müəllim öz ustadıyla yanaşı, işlədiyi institut əməkdaşlarının (prof. Sayalı Sadıqova və başqaları) oğurladığı “izahlı dilçilik terminləri lüğəti” kitabının da plagiat olduğunu təsdiqləmişdir. O, elmdə düz yol tutmayanı, dövləti, xalqı aldadanı sevmir, haqqın tərəfini saxlayır, plagiat əsərlə şöhrətlənməyi və yüksəlməyi qəbul etmir, yumşaq yaltaqlıq göstəricisi olduğu üçün üzgörənlikdən uzaqdır. Bu yolların elmin, dövlətin inkişafına əngəl olduğunu, insan mənəviyatıyla ziddiyət təşkil etdiyini görür və rədd edir. Sayqılı Sayalı xanım və onun “plagiat briqadası”, plagiat kitabın möhtərəm baş redaktorları akademik İsa Həbibbəyli və akademik Möhsün Nağısoylu, görün, professor İdris Abbasov düz yoldadır, ya sizlər?! Doğrusu, mən Abbasovun tərəfini saxlamıram, onun tutduğu yolun düzgünlüyünü bəyənirəm və qəbul edirəm. Onun savadlı, haqsevər, ədalət tərəfdarı, dövlətini, Vətənini yüksək dərəcə sevən, böyük millət təəssübçüsü, milli qeyrət sahibi olan, xalqın fəxrinə layiq nadir alimlərdən olduğunu deyirəm. Bu, elə belə, boğazdan yuxarı deyilmiş söz deyildir. İdris Abbasovun tərcüməsində, tədqiqində və şərhində 1000 səhifəlik "Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası" əsərini kim oxusa, başqa cür qənaətə gəlməsinə vicdanı yol verməz.
İdris Abbasov cavan, dərin zəkası, güclü istedadı olan, savadlı, vicdanlı, haqsevər, Vətənsevər, böyük millət təəssübçülüyünə malik olan alimdir. Kim deyə bilər, o, bu keyfiyətlərinə görə gələcəyin Ziya Bünyadov, Üzeyir Bəy Hacıbəyli, özünün çox sevdiyi Mirzə Məhəmməd Əli Kazım Bəy... kimi nadir şəxslərindən, nadir alimlərindən olmayacaq? Onu “burunlayan”lar isə, Azərbaycanın dilçilik elminə heç bir yenilik gətirməyən, dilçi alim olaraq heç kimin tanımadığı plagiatçı və plagiatçılığa meyilli şəxslərdir. Özəllikcə onun kimi alimlərə layiqincə sayqı və qayğı göstərilməlidir.
Dahi alimin dilçiliklə ilişkisi olan və olmayan başqa əsərlərini tərcümə eləyə bilən şəxs varmı Dilçilik İnstitutunda? Yoxdursa, "Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası" əsərini də tərcümə edə bilən şəxs yoxdur. Bu möhtəşəm əsəri İdris Abbasov layiqincə tərcümə eləyə bildi (onu mükəmməl tədqiq və şərh də elədi) demək, o biri əsərlərini də tərcümə, tədqiq eləyə və şərhini yaza bilər. Dilçilik İnstitutunun əməkdaşları bunu nəzərə ala bilərlərmi?
Görünən cəhətlərdən biri də odur, dahi Mirzə Məhəmməd Əli Kazım Bəy 1839-cu ildə yazmış olduğu bu möhtəşəm əsərini İdris Abbasov möhtəşəm tərcümə, tədqiq və şərh etmişdir. Ancaq Möhsün Nağısoylu, Sayalı Sadıqova və Nəsimi adına o boyda Dilçilik İnstitutunun başqa əməkdaşları onu indiyədək heç olmasa, tərcümə belə, etməmişldir. Bu institut “Azərbaycan elmi-araşdırma dilçilik institutu”dur, Dahi Mirzə Kazım Bəyin əsəri də Azərbaycan dilinin ilk möhtəşəm elmi qrammatikasıdır. Vurğuladığımız şəxslərdə heç olmasa, Vətənsevərlik işartısı, millət təəssübçülüyü görüntüsü, dahi Mirzə Kazım Bəyə məhəbbət qığılcımı olsaydı, İdris Abbasov haqqında qərəzçi, uydurma fikirləri dillərinə gətirməzdilər. Kim İdris Abbasovun dərin zəkalı bir alim, qeyrətli bir Vətəndaş və millət təəssübçüsü, haqsevər, ədalət tərəfçisi kimi kimliyini bilmək istəyirsə, ən azı istisnasız, böyük dilçi millətsevər alim, akademik Nizami Cəfərovun "Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” əsərinə Mirzə Kazım Bəyin İdris Abbasovun tərcüməsində elmi redaktor olaraq yazdığı ön sözü oxusun və kitabı nəzərdən keçirsin. Dilçilik institutunun başda Sayalı Sadıqova olmaqla “mənəvi irs oğruları” və “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti” kitabının baş redaktorları oğurluğu etiraf etməklə, öz doğma xalqlarından üzr istəməlidirlər. Üzr istəmirlərsə, onda, plagiatçılıq yolundan çəkilmək fikrində deyillər.
Acınacaqlısı həm də odur, direktoru akademik Möhsün Nağısoylu olan Dilçilik İnstitutu görməli olduğu işləri görmür, iş görənin işinə də cürbəcür yollarla əngəl törətməyə çalışır. İnstitutun bu işi artıq ictimai səhnəyə çıxarılıb. Qaldı institutun görməli olduğu işlərə, bu işlər, dilimizin təmizliyinin qorunması, işlənmə imkanlarının, qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi, terminologiya məsələləri, dilin yeni sözlər və terminlərlə zənginləşdirilməsi, inkişafı... ilə bağlı məsələlər aiddir. Bunlar arasında terminologiya məsələləri özəl yer tutur. Çünki elm, texnika, kosmik sənaye durmadan inkişafdadır, yeni-yeni məişət yaraqları ortaya çıxır. Bu baxımdan, fənni, cihaz və yaraqları mənimsəmə işində terminlər özəl önəm daşıyır. Termin anlaşılmaz olanda mənimsəmə də çətin olur. Termin yaradıcılığı dilçilik sahəsinə aiddir və çox ağır, olduqca məsuliyətli sahədir. Odur, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitunda Terminologiya şöbəsi yaradılmışdır. Əcnəbi dillərdə yeni terminlər ortaya çıxanda bu şöbə onun dilimizdə qarşılığını tapmalı, ya da yeni termin yaratmağa çalışmalıdır.
Bilindiyi kimi, elmin, texnikanın müxtəlif sahələrində, ayrı-ayrı məişət yaraqlarında müxtəlif terminlər işlədilməsi lazım gəlir. Hər bir termin uyğun sahənin spesifik cəhətlərini özündə əks etdirməlidir. Odur, termin yardıcılığı sahəsində çalışan şəxs elmin (fizika, riyaziyat, kimya, biologiya, geologiya, coğrafiya, tarix, fəlsəfə, filologiya...), texnikanın bütün sahələrindən bilgili olmalıdır. Elm sahələrindən bilgisi olmayan şəxs bu sahələrin terminlərini necə yarada bilər? Ancaq, bilindiyi kimi, professor Sayalı Sadıqova termin yaradıcılığı üçün lazım olan bu tələbə zərrə qədər də cavab vermir. Bundan dolayı, devlət dilində (milli dildə) yeni terminlər yaratmaq üçün dilin güclü söz bazası olmalıdır. Bu məqsədlə bölgələrdə, şəhərlərdə, kəndlərdə işlənən danışıq dilindən sözlər yığılaraq çap olunmalıdır. Rus dilinin zənginliyi də bu yoldan istifadə etməklə mümkün olmuşdur. Böyük vətəndaşlıq qeyrətinə malik, vicdanlı folklorçu, etnoqraf, leksikoqraf Luqanski Kazakı Vladimir İvanoviç Dal Rusiyanı kəndbəkənd, şəhərbəşəhər, regionbaregion gəzərək xalq arasında şlənən danışıq dilindən sözləri toplamış və zənginliyinə görə misilsiz sayılan “Böyük rus dili izahlı lüğəti”ni tərtib etmişdir. Bu anlamda, rus dilinin zənginliyi qarşılığında ruslar Vladimir İvanoviç Dala minnətdar olmalıdır. Gətirilən misaldan bir daha göründüyü kimi, kəndlərdə, şəhər və regionlarda işlənən danışıq dilindəki sözlərin toplanması termin yaradıcılığı ilə yanaşı, həm də dilin zənginləşməsində, inkişafında mühüm rol oynayan faktordur. Bir də, eyni kökə mənsub dillərdə işlədilən anlaşıqlı, lazımlı məzmun daşıyan terminlərdən istifadə etmək də milli dilin termin yaradıcılığında müəyyən önəm daşıya bilər. Ancaq bu işlərin heç biri AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda görülməmişdir və görülmür. Amma, institutun Terminologiya Şöbəsinin müdiri Sayalı Sadıqova bizdə termin yaradıcılığını yanlış olaraq terminləri əcnəbi dillərdən götürüb dilimizə uyğunlaşdırmaq işi kimi anlayır. Əsla belə deyildir və belə ola da bilməz. Bu, olsa-olsa, “plagiat” sayılan bir iş ola bilər.
Dilçilik İnstitutunda termin yaradıcılığını düzgün anlamırlar. İnstitutun Terminologiya Şöbəsinin müdiri prof.Sayalı Sadıqova arabir termin yaradıcılığına aid televiziya çıxışlarında deyir: “yüzlərcə terminləri öz əcnəbi dillərdən götürüb dilimizə uyğunlaşdırmışıq”. Dediyildiyi kimi, “əcnəbi dildən götürülmüş terminləri öz dilimizə uyğunlaşdırrmaq” işində yaradıcılıq əməli yoxdur və bu, mexaniki köçürmə sayılır. Bu baxımdan, əcnəbi dillərdə olan terminləri öz dilimizə uyğunlaşdırmaq (məsələn, facebook-u feycbuk yazmaq...) heç də termin yaradıcılığı sayıla bilməz. Gəldiyimiz qənaət belədir: Dilçilik İnstitutu və onun Terminologiya Şöbəsi gerçək işlə (termin yaradıcılığı) deyil, gözə kül üfürməklə məşğuldur. Göründüyü kimi, Dilçilik İnstitutu “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti” ortaya çıxardığını KİV-də car çəkdi. Bu lüğətin “mənəvi irsin oğurlanması” (“plagiat”) olduğu az müddətə ortaya çıxdı. Bu faktı institutun Nəzəri Dilçilik Şöbəsinin müdiri professor İdris Abbasov da təsdiqlədi. İnstitutda buna görə o, təqiblərlə üz-üzə gəldi. Bilindiyi kimi, Vətəndaşlıq qeyrəti və milli təəssübçülüyü sayəsində öz təşəbbüsü ilə o, dahi alimimiz Mirzə Kazım Bəyin "Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası" əsərinin tərcüməsi, tədqiqi və şərhi kitabı istisna olmaqla (bu kitabın çapına institut pul ayırmadı və onu İdris müəllim öz qəpik-qəpik topladığı puluna çap etdirdi) institutun dilçiliyə aid başqa bir faydalı işi ortada yoxdur. Ancaq, institutun çalışmaları üçün devlət hər cür şərait yaradır. Çox təəssüf, devlətdən maliyələşən institut bunların qarşılığında devlət üçün lazımi iş yerinə yetirmir.
Öz dilimizdə istənilən anlamı ifadə edə, termin kimi işlədilə bilən sözlərimiz yetərincədir. Bu sözləri yuxarıda deyildiyindən dolayı, şəhərlərimizdə, kəndlərimizdə, regionlarımızda axtarıb yığa bilərik. Mən Yardımlı rayonunun Gilar kəndindən uşaqlıq çağlarımdan danışıq dilində eşitdiyim sözlərdən bir çoxunun fizikada, riyaziyatda, kimyada, biologiyada, texnikada, tibbdə, məişətdə... anlaşıqlı termin kimi işlənə biləcəyinə diqqət yönəltdim. Məsələn: kimyada reaksiya anlayışı var, kənd danışıq dilində qovuşma, assosiasiya var, kənddə qurşanma, məişətdə raskladuşka var, kənddə buna yığaç deyirlər, otvyorka buraç adlanır; həndəsədə maili xətt var, kənddə buna əynəmli xətt, mailə əynəm deyirlər; anatomiyada skelet sözü var, kənddə buna ələngə deyirlər; texnikada sverlo sözü var, kənddə buna məhə deyirlər; idmanda boks sözü kənddə tımba adlanır... Demək istəyirəm, termin yaradıcılığında böyük axtarış, böyük əmək sərfi lazımdıır. Bunun üçün şəhərlərdən, kəndlərdən danışıq dilindəki sözləri yığıb çap elətdirmək, termin yaradıcılığıyla məşğul olmaq üçün yaxşı sonuc verə bilər. Bizdə bu durum son dərəcə acınacaqlıdır. Bir var, şagird, tələbə yad sözlərdən düzəldilmiş terminləri yadda saxlamağa çalışsın, bir də var, yaddaşında elmi saxlamağa vaxt sərf eləsin. Doğrusu, mən bu sahənin adamı deyiləm. Ancaq təhsil aldığım müddətdə terminlərlə bağlı çətinliklərlə bütün başqaları kimi, mən də üzləşmişəm.
Bu işləri layiqincə yerinə yetirmək üçün vicdanla, milli qeyrət hissilə çalışmaq, ilk öncə bu haqda özünə hesabat vermək tələb olunur.
Bəhmən SULTANLI \\hurriyyet.org\\
Geri qayıt