Ərdoğanın Misirə səfəri: barışmaz düşmənlər niyə barışdı?
20-02-2024, 14:47
Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın 12 ildən sonra Misirə sensasiyalı səfəri Yaxın Şərqdəki prosesləri yaxından izləyənlər üçün çoxdan gözlənilən idi. Amma iqtisadi amillər və Qəzzadakı müharibə prosesi onu sürətləndirdi.
İki regional güc - Türkiyə və Misir arasında münasibətlərin bərpasına dair ilk siqnallar hələ 2021-ci ildə ortaya çıxıb. O vaxta qədər artıq hər kəsə aydın olmuşdu ki, hərbi çevriliş nəticəsində hakimiyyətə gələn general Əbdülfəttah Sisi ölkədə möhkəmlənərək hakimiyyəti tam nəzarətdə saxlayıb. “Müsəlman Qardaşlar”dan təhlükə tamamilə zərərsizləşdirilib. “Ərəb baharı” da sakitləşib. Suriyada Bəşər Əsəd də müqavimət göstərib. Liviyada da “Müsəlman Qardaşlar”ı ölkəyə tam nəzarəti ələ keçirə bilməyib.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Regnum” yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
Bundan əlavə, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ Əl-Sisi və Xəlifə Haftara sponsorluq edərək əks-inqilabi qüvvələrə dəstək kursu götürüblər. Misir Türkiyənin Aralıq dənizindəki qaz yataqlarına dair iddialarına qarşı Yunanıstan, Kipr, İsrail, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) və Fransanın koalisiyasına qoşulub.
Təbii ki, Türkiyə “Müsəlman Qardaşlar”ın müttəfiqlərini Körfəz krallıqları və hərbçilərə təslim etmək istəmirdi.
Ankara Liviya və Suriyaya qoşun yeridib. Aralıq dənizində güclü koalisiyanın təzyiqi altında əyilmək isə gələcək qaz satışlarından əldə edilən etibarı və böyük gəlirləri itirmək demək idi.
Ancaq alternativ reallıqla sonsuz mübarizə aparmağın mənası yox idi. Misir-Səudiyyə Ərəbistanı-BƏƏ əlaqəsi iqtisadi və siyasi mənada çox vacibdir. Buna görə də 2021-ci ildə Ərdoğan Qahirəyə nazir müavini səviyyəsində Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndə heyətini göndərdi. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, həmin səfər Ankaranın təktərəfli təşəbbüsü deyildi.
Misir, öz növbəsində, Bosfor sahillərindəki ölkəyə rütbələr göndərdi.
Səfərdən əvvəl Misirin baş naziri Mustafa Medbuli Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğana İnkişaf etməkdə olan Səkkiz Ölkənin İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına (D-8) sədrliyinə görə minnətdarlığını bildirib. Nazir müavinləri arasında aparılan danışıqlar xarici işlər nazirlərinin görüşünə hazırlıq xarakteri daşıyırdı. Amma Türkiyənin keçmiş xarici işlər naziri Mövlud Çavuşoğlunun Qahirəyə səfərindən əvvəl Qətərdə keçirilən Dünya Çempionatında Sisi ilə Ərdoğan arasında məşhur əlsıxma baş tutdu. Bütün bu müddət ərzində, xüsusən də faciələr fonunda, bir-birlərinə qarşı qınaqlar dayanmadı.
Misirin xarici işlər naziri Samih Şükri 2023-cü ilin fevralında baş vermiş güclü zəlzələdən sonra Türkiyə xalqı ilə həmrəy olduğunu bildirib. Elə növbəti ay Çavuşoğlu Misir tərəfinin dəvəti ilə Qahirəyə gedib. Şükri ilə birlikdə iki mühüm qərar qəbul etdilər: səfirlikləri bərpa etmək və liderlər zirvəsinə hazırlıq. Misirli nazirin sözlərinə görə, danışıqlar iki ölkə arasında münasibətlərdə “yeni səhifə” olub.
Sonra hadisələr intensiv inkişaf edib.
Yayda Qahirə və Ankarada iki ölkənin səfirlikləri yenidən fəaliyyətə başlayıb. İndi isə, altı aydan bir qədər çox müddət sonra Ərdoğanın çoxdan gözlənilən Misir səfəri baş tutub.
Hadisə həm simvolik, həm də tarixi xarakter daşıyır.
Simvolik, çünki bir neçə il əvvəl Türkiyə prezidenti Sisini qeyri-qanuni hesab edərək onu hərbçilər tərəfindən devrilmiş prezident Məhəmməd Mursini öldürməkdə ittiham edib və Bəşər Əsədlə eyni səviyyəyə qoyub.
Tarixi - Qahirə ilə Ankara arasında soyuq müharibə bitəndən bəri.
Heç bir qərar olmasa belə, Ərdoğanın səfərini məhsuldar hesab etmək olardı. Bununla belə, Sisi və onun həmkarları şərq adamlarıdır. Deməli, ticarət olmayıb.
Liderlər ticarət dövriyyəsini hazırkı 6 milyard dollardan 15 milyard dollara çatdırmaq kimi iddialı məqsəd qoyublar. Məqsəd kifayət qədər realdır. Misirin əhalisi demək olar ki, 110 milyona çatır – bu, türk geyim, qida və texnologiya ixracatçıları üçün dibsiz bir bazardır.
Amma Misirə “Bayraktar”ların tədarükü ilə bağlı razılaşma daha sensasiyalı görünür. Əgər dünən Türkiyənin PUA-ları BƏƏ və Misirin Liviya və Suriyadakı müttəfiqlərini məhv edirdisə, indi Ankara onları heç bir ideoloji şərt olmadan hamıya satır.
Bir-birinə qarşı ərazi iddiaları olan Tacikistan və Qırğızıstana “Bayraktar”ların satılması bu baxımdan göstəricidir.
Türkiyə iqtisadiyyatı çətinliklər yaşamaqda davam edir. İnflyasiya və zəlzələnin nəticələri ilə mübarizəyə xərclənən vəsait büdcəni “yeyir”. Mərkəzi Bank inflyasiyanın qarşısını almaq üçün çox səy göstərir. Bu göstərici rekord səviyyəyə - 45 faizə yüksəlib. Kredit faizlərinin yüksək olması Türkiyədə biznes fəaliyyətini çətinləşdirir. Ona görə də əlavə stimullara ehtiyac var.
Türkiyə sırf pul qazanmaq üçün dronlarını kiməsə satacaq. Hərbi-sənaye kompleksi çərçivəsində oxşar müqavilələr BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı ilə də bağlanıb.
Yeri gəlmişkən, Ərdoğanın Qahirə səfəri onun Fars körfəzinin ərəb ölkələrinə ötənilki turu ilə birbaşa bağlıdır. Bu, təkcə iqtisadiyyata aid deyil.
Misir və Səudiyyə Ərəbistanı/BƏƏ tandemdə oynayır. Sisi əsasən Ər-Riyadın dəstəyi ilə hakimiyyətə gəlib və Liviyada onlar birlikdə Haftarı güc Olimpinə yüksəldiblər. Səudiyyə şahzadəsi Məhəmməd Bin Salman Sisinin razılığı ilə Misirdən Qırmızı dənizdəki adaları alıb və burada gələcəyin “Neom” şəhərini tikir.
Gərginlik baxımından Ərdoğanın Bin Salman və BƏƏ prezidenti Şeyx Zaidlə münasibətləri Sisi ilə münaqişədən daha aşağı səviyyədə idi. Bəli, Qətərin blokadası Türkiyəni Səudiyyə və Əmirliklərlə parçalayıb və krallıqlar Türkiyənin Suriya müdaxiləsini pisləyib, Suriyanı Ərəb Liqasına qaytarıb. İstanbulda müxalif səudiyyəli jurnalist Camal Qaşıqçının qətli Səudiyyə ilə Türkiyə arasındakı münasibətləri korlayıb. Amma nə Ərdoğan, nə də Bin Salman bir-birinin legitimliyini şübhə altına almayıblar.
Bir sözlə, Misirlə münasibətlərin bərpası Türkiyənin BƏƏ və Səudiyyə ilə münasibətlərinin normallaşmasının məntiqi nəticəsidir. Bin Salmanın müttəfiqi Sisi ilə fikir ayrılığına düşərək onunla dost ola bilməzsiniz.
Təbii ki, Misir bazarının əhəmiyyəti və Qahirənin Süveyş kanalı üzərində nəzarəti, Türkiyə yüklərinin Asiyaya və Asiya mallarına, xüsusilə də Çin yüklərinə və Qətər LNG-sinə (maye qaz) keçdiyindən Misir Türkiyə üçün ayrıca və xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Strateji və iqtisadi mülahizələrlə yanaşı, Qəzzadakı münaqişə də öz töhfəsini verib.
Misir və Türkiyə Fələstini dəstəkləyir və Ərdoğanın sərt ritorikasına baxmayaraq, İsraillə müharibəyə getməyə tələsmir. Bununla belə, həm Sisi, həm də Ərdoğan Fələstin xalqının faciəsi ilə həmrəydirlər. Hər ikisi İsrailin Qəzzanın şimalından yarım milyondan çox qaçqının toplandığı Misirlə sərhəddəki Rafah şəhərinə mümkün müdaxiləsindən narahatdır.
Sisi görüşdə fələstinlilərə humanitar yardım göndərdiyi üçün Ərdoğana təşəkkür edib, Ərdoğan isə Sisinin Benyamin Netanyahunun Rafahda quru əməliyyatına başlamaması ilə bağlı tələblərini dəstəkləyib. Türkiyə və Misir Qəzzada müharibəni bitirmək üçün birlikdə çalışmaq istəyir.
Fələstindəki Misir-Türkiyə müttəfiqliyinə bir az da dərin yanaşsaq, əslində bunun da maliyyə səbəbləri olduğunu ehtimal etmək olar.
İsrail nə qədər fəal hücuma keçsə və itkilər nə qədər çox olarsa, Ərdoğan və ərəb lideri Sisi üçün bir o qədər çətinləşir. Misirdə hakimiyyətə daxili təzyiqlər artır.
İsrail Rafaha daxil olarsa, bir milyon insan Misirə qaçacaq. KİV-in məlumatına görə, Misir Xarici İşlər Nazirliyi İsraillə münasibətləri kəsməklə hədələyib. İsraillə münaqişə avtomatik olaraq hazırda Netanyahunu əhatə edən Qərblə eskalasiya ilə nəticələnəcək.
Ərdoğan yalnız bu yaxınlarda Co Baydenlə ortaq dil tapıb və Avropa İttifaqı Türkiyə ilə əlaqələri normallaşdırmaq qərarına gəlib. Misir də Türkiyə kimi Qərb sərmayəsindən asılıdır. Qərblə fasilə isə hər iki ölkəni iqtisadi vəziyyətin pisləşməsi ilə hədələyir.
Daha geniş şəkildə desək, böhrandan zəifləmiş Türkiyə Yaxın Şərqdə ekspansionist siyasət yürütmək iqtidarında deyil. Misir, həmçinin öz qüvvələrini və resurslarını Liviya və Aralıq dənizindəki döyüşlərə yönəltməyə ehtiyac duymur.
Regional münaqişələr dondu və tükəndi, buna görə də regional güclərin çəkişməyə davam etməsinin mənası yox idi.
Son iki-üç il ərzində Ankara İsraildən başqa bütün region ölkələri ilə normallaşmaya başlayıb. Ərdoğan hətta Yunanıstanla ortaq dil tapıb və bu yaxınlarda Afinaya səfər edib.
Ankaranın bu cür hərəkətləri Yaxın Şərqdə daha geniş proseslərin tərkib hissəsidir ki, bunun başqa bir nümunəsi İran-Səudiyyə barışığıdır. Yalnız İsrail və Fələstin istisnadır.
Yaxın Şərqdəki rəqiblər arasında əlaqələrin bərpası ABŞ-ı arbitr və prioritet müttəfiq kimi unikal statusundan məhrum edir. Əlbəttə, Amerika sərmayəsi hələ də müsbət qarşılanır, lakin Amerikanın regionda təsiri nəzərəçarpacaq dərəcədə zəifləyir.
Digər tərəfdən, Türkiyə və Misirin Qərblə normal münasibətləri varsa, deməli, onların müttəfiqliyi ikincini təhdid etmir.
Türkiyə-ərəb barışığı Rusiya üçün də risk yaratmır.
Rusiyanın həm Misir, həm də Türkiyə ilə öz ikitərəfli layihələri var. Hər iki yerdə “Rosatom” atom elektrik stansiyası tikir. Rusiya mühüm taxıl tədarükçüsüdür. Qərbdən fərqli olaraq, Fələstin məsələsi Rusiya ilə iki ölkə arasında münasibətləri pozmur, əksinə, gücləndirir. Rusiyanın da Misirlə Suriya məsələsində qarşılıqlı anlaşması var və Qahirə bu yaxınlarda BRİKS-in üzvü olub.
Geri qayıt