Münaqişəni cilovlamaqda Pekin-Vaşinqton rəqabətinin məntiqi və Ukrayna maraqları
7-09-2023, 07:34
Çin-Amerika münasibətləri tammiqyaslı qlobal rəqabət səviyyəsinə çatıb. Əgər əvvəllər bu, yalnız ticarət sahəsini və əqli mülkiyyət hüquqlarının qorunması məsələsini əhatə edirdisə, indi onların rəqabəti yüksək texnologiyalı sənaye, logistika, maliyyə, qlobal təhlükəsizlik məsələləri və ideoloji mübarizəni əhatə edir.
Paradoksal olaraq, məhz bu fakt Pekin və Vaşinqtonu rəqabətin nəzarətdən çıxmaması və hər iki dövləti birbaşa, bəlkə də hətta silahlı qarşıdurma girdabına sürükləməməsi üçün gərginliyi azaltmaq və stabilləşdirmək yollarını axtarmağa sövq etdi.
Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynaya müdaxiləsi bu qorxuları daha da gücləndirdi. Beynəlxalq münasibətlər sisteminin qeyri-sabitləşməsi və dünya gərginliyinin artması Çin-Amerika qarşıdurmasının o qədər kəskinləşməsinə gətirib çıxardı ki, həm Pekin, həm də Vaşinqton onun tamhüquqlu münaqişəyə çevrilə biləcəyini hiss etdilər. Təbii, hər iki tərəf buna hazırdır, amma heç bir tərəf buna razı deyil.
Ukraynadakı müharibənin birinci ilində Çin və ABŞ əsasən improvizasiya edərək müharibənin nə vaxt və necə bitəcəyini, bunun qlobal bazarlara necə təsir edəcəyini anlamağa çalışırdılar. Çin yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək ABŞ və Avropa arasında əlaqələri kəsməyə, eləcə də qeyri-Qərb regionlarında təsirini artırmağa çalışıb. Aİ və NATO isə Ukraynaya dəstək verməklə məşğuldur. Və ABŞ-NATO müttəfiqlərini səfərbər edə bildi, qeyri-Qərb dünyasındakı ölkələrə Ukraynanı dəstəkləmək üçün təzyiq göstərməyə başladı və bununla da onların bəzilərini ABŞ-a qarşı tarazlıq kimi Çinlə daha sıx işləməyə sövq etdi.
Lakin nə Çin, nə də ABŞ birbaşa qarşıdurmaya hazır olmadıqlarını anlayaraq bir-biri ilə eskalasiya istiqamətində hər hansı kəskin addım atmağa cəsarət etmədilər. ABŞ eyni vaxtda iki böyük münaqişəyə qarışmaq iqtidarında deyil. Onun Avropadakı müttəfiqləri Çinlə sıx ticarət-iqtisadi əlaqələri və Rusiya Federasiyasına qarşı tətbiq edilən sanksiyaların iqtisadi sarsıntısı səbəbindən bunu etməkdən çəkinirlər. ABŞ-ın qeyri-Qərb regionlarında mövqeyi onları Çinə qarşı mübarizədə Vaşinqtonu dəstəkləməyə inandırmaq üçün çox zəifdir. Digər tərəfdən, Çin texnoloji və hərbi inkişafda Vaşinqtondan geri qaldığından, kritik dərəcədə asılı olduğu resursların tədarük marşrutlarına tam nəzarət etmədiyi üçün ABŞ-la baş-başa toqquşmaya hazır deyil. Həm də arxalanacağına zəmanət verilə biləcəyi tam hüquqlu müttəfiqləri yoxdur.
Nəticə etibarı ilə, 2023-cü ilin yazında Çin və ABŞ rəqabətlərini deeskalasiya və sabitləşdirmək istiqamətində ehtiyatlı addım atmağa başladılar. Söhbət dostluq və sıx əməkdaşlıq haqqında deyil, daha çox rəqabətimizi nizama salmaq, bunun üçün potensial riskləri minimuma endirmək, vəziyyəti müvəqqəti olaraq nəzarətdə saxlamaq üçün hər iki tərəfə başa düşülən və qarşılıqlı məqbul olan çərçivə yaratmaqdan gedir. Bu tapşırığı yerinə yetirmək üçün hər iki dövlət diplomatiyanı gücləndirdi və uzun müddət ərzində ilk dəfə olaraq Bayden administrasiyasının bir sıra yüksək rütbəli rəsmiləri Pekinə gəldi: Con Keri, Entoni Blinken, Canet Yellen, keçmiş dövlət katibi Henri Kissincer, ticarət naziri Gina Raymondo. Hər görüş Amerika nümayəndələrinin müəyyən qlobal məsələlərdə Çinlə əməkdaşlığa ehtiyacından danışması və Çinin ABŞ-ın düşməni olmadığını vurğulaması ilə yekunlaşır.
Öz növbəsində, Çin nümayəndələri amerikalılarla fəal təmasda idilər, baxmayaraq ki, onlar Vaşinqtonda təqdim olunduğu kimi “strateji idarə olunan rəqabətin” hər hansı konkret formatı ilə razılaşmağa tələsmirlər. Məsələ burasındadır ki, Çində onlar ABŞ-la rəqabəti özünəməxsus şəkildə görür və onun məhz “nəzarət altında olan qarşıdurma və rəqabət” məntiqində inkişaf etməli olduğuna inanmırlar. Əvəzində onlar tələb edirlər ki, ABŞ münasibətlərinin gələcək inkişafına qarşılıqlı hörmətə əsaslanan “dinc yanaşı yaşama” kimi baxsın.
Çinin Amerika ideyalarını qəbul etməməsinin səbəbi rəqabət anlayışının fərqli olmasıdır. ABŞ-ın liberal siyasi baxışı üçün bu, uzunmüddətli rəqabəti nəzərdə tutan rəqabətdir, lakin bu, uzun müddət müəyyən sərhədlər daxilində qala bilər və nəzarətdən çıxmaya bilər, hətta hər iki tərəf üçün stabil inkişafı təmin edir. Çin siyasi fəlsəfəsi nöqteyi-nəzərindən rəqabət ölüm-dirim savaşıdır və Amerikanın yanaşması amerikalıların əsl niyyətlərini əməkdaşlıq və qarşılıqlı maraqlar haqqında ümumi ifadələrlə ört-basdır etmək cəhdi kimi qəbul edilir. Pekin ABŞ-a tam etibar edə bilmir və hesab edir ki, əməkdaşlıq təklifləri Pekinin manevr imkanlarını məhdudlaşdırmaq və bununla da onu zəiflətmək məqsədi daşıyır.
Məhz qarşılıqlı etimadın olmaması və iki ölkə arasında ideoloji uçurum Çin-ABŞ situasiya əməkdaşlığına ciddi maneədir.
Bu kontekstdə Ukraynadakı müharibə ABŞ və Çin arasında müvəqqəti tərəfdaşlıq axtarışının katalizatorlarından birinə çevrilib. Hər ikisi potensial birbaşa münaqişənin bütün risklərini başa düşürlər.
Müəllif: İliya Kusa - “Ukrayna Gələcək İnstitutu” analitik mərkəzinin beynəlxalq siyasət və Yaxın Şərq üzrə eksperti.
Mənbə: UNİAN
Tərcümə AYNA-ya məxsusdur
Geri qayıt