Ukrayna ədalət axtarışında: Təcavüz Tribunalı mexanizmi və uzun yol
6-01-2023, 08:11
Bir ilə yaxındır Ukraynanın demək olar ki, bütün ərazisi genişmiqyaslı müharibənin faciəli nəticələrini yaşayır. Dünya hələ də təcavüzkarların törətdiyi cinayətlər haqqında həqiqətlərdən sarsılır. Təcavüz başlayandan bir ay sonra Qərb mediası həqiqəti deməyə cəsarət edən ukraynalı qadının hekayəsini yaydı. Rus əsgərləri onun ailəsinin yaşadığı evə soxularaq ərini öldürüb, qazanxanada gizlənərək ağlayan 4 yaşlı oğlunu və özünü zorlayıblar. Sonra Buçadan, İzyumdan, Xersondan... buna bənzər dəhşətli hərbi cinayət faktları var.
Genişmiqyaslı təcavüz başlayandan bəri hər gün bir neçə yüz cinayət işi qeydə alınıb. Bu da 2014-cü ildən bəri baş verən hadisələrə əlavədir. Ona görə də, ötən ilin sonuna olan məlumata görə, Ukraynada silahlı münaqişənin nəticələri ilə bağlı 100 mindən çox proses artıq qeydə alınıb. Hər bir qurban öz təcrübələri barədə ictimaiyyətə danışmağa və hüquq-mühafizə orqanlarına müraciət etməyə hazır deyil, lakin epizodların hər birinin arxasında insan faciəsi dayanır. Ona görə də indidən biz ədalətin mexanizmi və qurbanların hüquqlarının bərpası barədə düşünməliyik.
Nə edilir?
Ukrayna bir dövlət olaraq suverenliyimizi və insan hüquqlarını qorumaq üçün bütün mümkün beynəlxalq platformalarda öz maraqlarını fəal şəkildə müdafiə edir: Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsində, İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsində, Dəniz Hüququ üzrə Beynəlxalq Tribunalda.
Konkret beynəlxalq cinayətlərə gəlincə, heç bir milli məhkəmə-hüquq sistemi təkbaşına belə nəhəng kütləvi işin öhdəsindən gələ bilməz. Buna görə də biz milli səyləri tamamlayan bütün digər ədalət mexanizmlərinə baxırıq.
İlk növbədə, bu, bizim vəziyyətimizdə müharibə cinayətlərini, insanlıq əleyhinə cinayətləri və soyqırımı araşdırmaq səlahiyyətinə malik olan Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsidir (BCM). Yalnız BCM-nin ədalət mühakiməsi mexanizmləri tükənməyib. Buna görə də, indi bütün beynəlxalq cinayətlərə görə hərbi cinayətkarları necə cəzalandırmaq barədə vacib bir müzakirə var. Bunun vaxtı çatıb, çünki gələcək Nürnberq Tribunalının müzakirəsi hələ 1942-ci ildə başlamışdı. Cəzanın qaçılmazlığını London Bəyannaməsi (“Müharibə zamanı törədilmiş cinayətlərə görə cəza haqqında Bəyannamə”) sübut edir. Ancaq unutmaq olmaz ki, tribunalın özü yalnız müharibə başa çatdıqdan sonra işə başlaya bilib. Tribunalın yaradılması haqqında saziş, eləcə də onun nizamnaməsi qalib ölkələr tərəfindən işlənib hazırlanıb. Ona görə də yalnız uduzan tərəfin hərəkətinə hüquqi qiymət verilib. Sovet ordusunun eyni mümkün cinayətləri nəzərə alınmayıb. Ona görə də, bu yanaşma çox vaxt qaliblərin məğlub olanlar üzərində sınağı kimi qəbul edilir.
Ukraynada hazırda ən çox müzakirə olunan Təcavüz Tribunalının, yəni Rusiya elitasını dörd ən ağır beynəlxalq cinayətdən birinə - təcavüz cinayətinə görə mühakimə edəcək xüsusi tribunalın yaradılmasıdır. Bu model Rusiyanın (yeri gəlmişkən, Ukraynanın da) Roma Statutunu ratifikasiya etməməsi səbəbindən bizim işimizdə BCM-nin təcavüz cinayətinə baxmaq səlahiyyətinə malik olmadığı üçün təklif edilir. Təcavüz Tribunalı, lazımi dəstək alarsa, dövlət başçılarının toxunulmazlıqlarını aradan qaldıra bilər və bu, şübhəsiz ki, vacibdir. Ancaq bir sıra səbəblərə görə tək bu variant üzərində dayanmazdım. Belə bir model tətbiq olunarsa, artıq və gələcəkdə qeydə alınmış hərbi cinayətlərin bütün böyük miqyası BCM-nin və milli sistemimizin üzərinə düşəcək. BCM-nin resursları məhdud olduğundan, praktikada bütün yük Ukraynanın üzərinə düşəcək. Ancaq bununla məşğul ola bilərikmi? Baxmayaraq ki, məntiq özü zərərçəkmişi mühakimə edəndə çoxlu suallar doğurur. Cəza mexanizminə inam həm dövlət daxilində, həm də xaricdə olmalıdır. Bəli, təcavüz cinayəti törədənlər mütləq cəzasını almalıdır. Bəs müharibə cinayətlərinin və insanlığa qarşı cinayətlərin bütün qurbanlarının taleyi necə olacaq?
Bundan əlavə, belə bir mövqe var ki, yeni qurumun yaradılması çətin, uzun və bahalı yoldur. Ona görə də alternativ variantları nəzərdən keçirməyin mənası var. Məsələn, Roma Nizamnaməsinə dəyişiklik edilməsini. Yeri gəlmişkən, ötən il dekabrın 5-də Roma Nizamnaməsi Assambleyasında BCM-nin prokuroru Kərim Xan bu barədə danışıb.
Dəyişikliklər təcavüz cinayətinə görə retrospektiv cəzaya aid edilə bilər; bu sənədi ratifikasiya etməmiş dövlətlərə şamil edilməsi və təcavüz cinayətinə görə məsuliyyət daşıyan şəxslərin dairəsinin genişləndirilməsi, iştirakçılığın təmin edilməsidir.
Eyni zamanda, hibrid ədalət mexanizmi deyilən mexanizmin tətbiqi ilə beynəlxalq elementin köməyi ilə milli sistemi gücləndirmək və qanuniləşdirmək mümkündür.
Söhbət beynəlxalq ekspertlərin və silahlı münaqişələrdə təcrübəsi olan mütəxəssislərin istintaq, dövlət ittihamı və məhkəmə prosesləri səviyyəsində cəlb olunmasından gedir. Bu, sistemimizi gücləndirəcək və həm beynəlxalq, həm də milli səviyyədə etibarlılığı təmin edəcək. Bundan əlavə, immunitet problemini həll edəcək. Axı Syerra Leone nümunəsi var ki, hibrid mexanizmdə beynəlxalq elementin köməyi ilə Liberiyanın ovaxtkı Prezidenti Çarlz Teyloru məsuliyyətə cəlb etmək mümkün olub.
Bundan əlavə, nədən asılı olmayaraq, müxtəlif dövlətlərin bütün dünya üçün təhlükə yaradan xüsusilə ağır cinayətlərin (yəni ən ağır beynəlxalq cinayətlərə görə) cəzasını asanlaşdırmaq cəhdlərini əks etdirən universal yurisdiksiya prinsipini unutmaq olmaz. Ukraynadakı vəziyyət kontekstində bu prinsip çox aktualdır. İctimai məkanda 20-dən çox dövlətin Ukraynada törədilmiş beynəlxalq cinayətləri araşdırdığı bildirilir. Onlardan 18-i haqqında az-çox aydın məlumata rast gəlmək olar. Bu cür araşdırmalar ilk növbədə digər dövlətlərə ukraynalı qaçqınların kütləvi dalğası ilə bağlıdır. Onların arasında yerli hüquq-mühafizə orqanlarına müraciət edən zərərçəkənlər də az deyil. Xüsusilə, rus hərbçiləri tərəfindən ukraynalı qadının zorlanması işində potensial alətlərdən biri də universal yurisdiksiya mexanizminə müraciətdir. Bu işə rəhbərlik edən Ukrayna qeyri-hökumət təşkilatının, Ukrayna Hüquq Məsləhət Qrupunun vəkilləri sözügedən alətdən istifadəni nəzərdən keçirir və bu cür işlərə baxılmasında praktiki təcrübəsi olan beynəlxalq tərəfdaşlarla məsləhətləşirlər.
Nə gözləmək olar?
Məlumata görə, Rusiya təcavüzünün nəticələrinə əsaslanan ədalət mexanizminin qurulması məsələlərində tərəfdaşlarımızın nisbi birliyini görə bilərik. Bir sıra dövlətlər parlamentlər və beynəlxalq təşkilatlar səviyyəsində Təcavüz Tribunalının yaradılmasını dəstəkləyiblər. Ancaq daha dərindən araşdırsanız, əslində hər şeyin daha mürəkkəb olduğu ortaya çıxır. Qətnamələrin əksəriyyəti siyasi və deklorativ xarakter daşıyır və bizi ədalətə yaxınlaşdıracaq real addımlar təklif etmir. Modellə bağlı müzakirələr hələ də davam edir.
Biz aydın başa düşməliyik ki, müharibənin bütün epizodlarının araşdırılmasında və cinayətkarların cəzalandırılmasında ən çox maraqlı olan bizik, ukraynalılar. Və yalnız sistemimizin real qabiliyyətini təhlil etdikdən sonra bizim hansı ədalət mexanizminə ehtiyacımız olduğuna qərar vermək olar. Buna mümkün qədər ciddi yanaşmaq, gözəl və parlaq şüarlara yol verməmək bizim maraqlarımızdadır.
Bu yolda Ukraynanın qarşısında çoxlu vəzifələr durur. Əsas odur ki, döyüş meydanında qalib gəlsin, ərazi bütövlüyü bərpa olunsun. Axı istənilən yarımçıq addım Rusiyanın səsini və beynəlxalq hüquqi proseslərə təsirini bərpa edə bilər ki, bundan düşmən spekulyasiyanı davam etdirmək və məsuliyyətdən yayınmaq üçün istifadə edə bilər.
Həm də tərəfdaşlarımıza çatdırmaq lazımdır ki, gələcək məhkəmə heç bir halda tender predmeti deyil. Hər bir hərbi cinayətkar cəzanın qaçılmazlığını dərk etməlidir. Bəli, Rusiya ən böyük nüvə arsenalına malik dövlətdir və biz bunu nəzərə almalıyıq. Lakin bu, qurbanların hüquqlarını qurban vermək üçün arqument ola bilməz.
Və nəhayət, etiraf etməliyik ki, ədalət uzun bir yoldur. Ona görə də 2023-cü ildə Rusiyanın siyasi və hərbi rəhbərliyi ilə bağlı hökmü eşidəcəyimizə ümid etmək sadəlövhlük olardı. Vurulan MH17 ilə bağlı son səs-küylü hökmü xatırlayaq. Biz bunu 2022-ci ildə, fəlakətdən səkkiz ildən çox keçəndən sonra eşitdik. Amma bizim tutacağımız yol budur və hər birimiz ondan heç bir yerə dönməmək üçün məsuliyyət daşıyırıq.
Mənbə: ZN.UA
Müəllif: Gündüz Məmmədov - Beynəlxalq cinayət hüququ üzrə ekspert, 2019-2021-ci illərdə Ukrayna Baş prokurorunun müavini
Qeyd: tərcümə AYNA-ya məxsusdur
Geri qayıt