İran "Əfqanıstan tənliyi"ndə yer tutmağa çalışır:
15-07-2021, 09:34
İran Əfqanıstana vətəndaş müharibəsi olmaması barədə xəbərdarlıq edib.
Ovqat.com xəbər verir ki, İran Xarici İşlər nazirinin Əfqanıstan üzrə xüsusi elçisi Məhəmməd İbrahim Taheriyan Əfqanıstanın keçmiş prezidenti Həmid Kərzai ilə dünən apardığı telefon danışığında bu xəbərdarlığı qarşı tərəfin diqqətinə çatdırıb.
İranın rəsmi xəbər agentliyi İRNA-nın xəbərinə görə, Taheriyan tərəf müqabili ilə söhbətində Əfqanıstan məsələsinin sülh yolu ilə həllinin və ölkədə vətəndaş müharibəsi baş verməməsinin vacibliyini vurğulayıb.
Məlumata görə, Taheriyan son həftələrdə Pakistanın İslamabadda və Əfqanıstanda rəsmi səfərdə olub. Onun səfərdən qayıtdıqdan sonra bu bəyanatla çıxış etməsi danışıqlarının alınmadığını göstərir.
Xəbərdən də anlaşıldığı kimi, İran rəsmisi problemlərin sülh yolu ilə həllinin vətəndaş müharibəsinə alternativ kimi göstərib. Mesaja bir də əks yöndən baxanda bu ismarış “sülh yolu ilə çözüm olmasa, vətəndaş müharibəsi başlaya bilər” anlamına gəlir.
Bəs, İranın Əfqanıstanda vətəndaş müharibəsinə start vermək şansı varmı?
Əfqanıstanın dini-məzhəbi xarakterini və İranın bu ölkədə yürütdüyü siyasəti incələyəndə yuxarıdakı sualın cavabının “var” olduğunu görə bilərik. Üstəlik, “Taliban”ın radikal sünni mövqeyi də buna münbit şərait yaradır.
Statistik məlumatlara görə, Əfqanıstan əhalisinin 18-20%-i şiə inancına malikdir. Ölkədə 30 milyon insanın yaşadığını nəzərə alsaq, bu, 5-6 milyon şiə toplumu deməkdir. “Taliban” isə ABŞ işğalından qabaq hakimiyyətdə olduğu 1996-2001-ci illərdə digər dinlərə və məzhəblərə qarşı amansız repressiv mövqeyi ilə seçilirdi. Təşkilat xüsusilə şiə Həzaraları tamamilə yox etməyə çalışır, genosid siyasəti yürüdürdü.
Ötən il ABŞ-la “Taliban”ın hakimiyyəti arasında aparılan danışıqları müsbət dəyərləndirən, Əfqanıstanın işğaldan azad olunmasını alqışlayan şiələr 1996-2001-də yaşanan hadisələrin yenidən təkrarlanacağı barədə qorxularını də dilə gətirirdilər. “Taliban”ın bir müddət əvvəl Əfqanistan İslam Əmirliyini bərpa etməsi barədə bəyanatı isə onların ümidlərini qırır, narahatlıqlarını daha da artırır. Bu da İranın Əfqanıstan məsələsinə müdaxilə etməsi üçün münbit zəmin hazırlayır.
İranın bu cür xaotik vəziyyətlərdə şiələrin özlərini qorumaları üçün bir neçə müdafiə təşkilatları qurduğu da sirr deyil. Bu təşkilatlardan bəziləri bunlardır: Fatimiyyun, Cəbhə-i Müqavimət (Müqavimət Cəbhəsi), Hizb-i Vəhdət, Əfqan Hizbullahı və digər yerli Həzara könüllülərindən təşəkkül tapan qruplar. Həmin təşkilatlardan ən güclüsü Müqavimət Cəbhəsidir. Qrupun loqosundakı 1382 rəqəmi onun miladi təqvimi ilə 2003-2004-cü ildə qurulduğunu göstərir. Yəni ABŞ işğalından sonra. Bu fakt Əfqanıstan şiələrinin “Taliban”ın ilk hakimiyyəti illərindəki kimi tam müdafiəsiz olmadığı anlamına gəlir. “Müqavimət Cəbhəsi”nin nə qədər üzvününü olduğu bilinmir. Amma ondan daha zəif qrup olan “Fatimiyyun” hərbi birləşməsinin ən azı 12 min döyüşçüsü (2016-cı ilin hesabatlarına əsasən) olduğunu nəzərə alsaq, “Müqavimət Cəbhəsi”ndə 10 minlərlə savaşçının birləşdiyini anlaya bilərik. “Müqavimət Cəbhəsi” ötən il Bağdadda ABŞ tərəfindən qətlə yetirilən “Qüds gücü” diviziyasının komandanı Qasım Süleymani tərəfindən qurulub. Dolayısıyla bu hərbi birləşmə peşəkar əsgərlərdən təşəkkül tapıb.
İrana bağlı müqavimət qruplarından “Fatimiyyun” batalyonunun sayına görə ikinci şiə silahlıları batalyonu olduğu bildirilir. Batalyon İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusuna bağlıdır və Əfqanıstan şiələri arasından seçilmiş bu döyüşçülər İraq və Suriyada İranın əsas vurucu qollarından sayılır. Son zamanlar İraq və Suriyada İrana qarşı hücumların artmasından sonra bu batalyonun əsgərlərinin bölgədən çıxdığı xəbər verilir. Bildirildiyinə görə, “Fatimiyyun”çuların bir qismi Əfqanıstana göndərilib. İranda qalanların da ehtiyaca uyğun olaraq öz vətənlərinə göndərilə biləcəyi deyilir. İranın rəsmi agentliklərinin 2016-cı ildə irəli sürdüyü iddialara inansaq, “Fatimiyyun” əsgərlərinə tank və digər hərbi texnikalardan istifadə qaydaları öyrədilməsinə başlanacaq, bəziləri isə gerilla və komanda kimi yetişdiriləcəkdi. O dövrdən indiyədək keçən 5 il ərzində minlərlə əfqan mücahidlərinin hər cür şərtlər altında döyüşə hazırlandığını anlaya bilərik.
İrana bağlı “Əfqan Hizbullahı” daha seçkin qrupdur. Bu qrupa uzun illərdir Livanda snayper təlimlərinin keçirildiyi bilinir. Sayları haqqında heç bir məlumat olmasa da, bir neçə il bundan əvvəl yüzlərlə “Əfqan Hizbullahı”na aid döyüşçülərin mahir snayperçi kimi yetişdirildikləri bildirilir. İddia olunur ki, bu qrup bacarıq və əhəmiyyətinə görə “Fatimiyyun”çulardan dəfələrlə artıq maaş alırlar. Bəzən məvacib fərqi 5 dəfə artıq ola bilir.
İndiyədək sadaladığımız silahlı qruplar əsasən Əfqanıstandakı Həzaralardan təşəkkül tapır. Əfqanıstan əhalisinin 9%-ni təşkil edən Həzaralardan başqa İranın təsir dairəsinə girən başqa qruplar da var. Onlardan bəziləri heç şiə də deyillər. Məsələn, Əfqanıstan xalqının ikinci ən böyük etnik kəsimi sayılan taciklər də İrana meyllidirlər. Halbuki onların böyük əksəriyyəti sünni müsəlmanlardır. Bu fakt əfqanların təkcə məzhəbi kimliyinə görə deyil, həm də etnik xarakterinə görə qruplaşmasından xəbər verir. Əsasən, əhalinin 50%-dən çoxunu təşkil edən peştunların rəğbətlə baxdıqları “Taliban”ın hakimiyyət uğrunda mübarizəsi digər sünni kəsimin, xüsusilə də taciklərin İranla yaxınlaşmasına yol açıb. Əhalinin 27%-ni təşkil edən taciklərin farsdilli olması bu yaxınlaşmada önəmli rol oynayıb.
Tacikistandan 2 dəfə çox tacikin yaşadığı (13 milyon) Əfqanıstanda bu xalq iki önəmli lider ortaya çıxarıb. Bunlardan biri Əhməd Şah Məsud, digəri isə Bürhanəddin Rəbbani idi. Tacik liderlərin ikisi də “Taliban” tərəfindən sui-qəsdə uğrayaraq öldürülüb. Əhməd Şah Məsud 9 sentyabr 2001-ci ildə Əlcəzair televiyasından gəldiyini iddia edən və ondan müsahibə almaq istəyən iki “jurnalist”-terrorçunun sui-qəsdinə məruz qalmışdı. Bir neçə gündən sonra isə dünyasını dəyişdi. Maraqlıdır ki, bu sui-qəsdən cəmi 2 gün sonra Amerikada məşhur 11 sentyabr hadisəsi baş verdi. Belə görünür ki, “Taliban” və ona yaxınlığı ilə bilinən “əl-Qaidə” Əfqanıstanda hakimiyyəti tam ələ keçirmək üçün terror planları hazırlamışdılar və bunları uğurla həyata keçirdilər.
Həmin vaxtlar Əfqanıstanın sadəcə 10%-i “Taliban”ın nəzarətində deyildi. Əsasən taciklərin məskunlaşdığı şimali Əfqanıstanın ram edilməsi üçün bölgənin əsas liderləri aradan götürülməli idi. Qətlə yetirildiyi sıralarda Əhməd Şah Məsudun İranla danışıqlar apardığı bildirilirdi.
Əfqanistan taciklərinin ən görkəmli lideri Bürhanəddin Rəbbani hətta uzun müddət ölkəyə rəhbərlik edəcək qədər təsirli fiqur idi. Sovet işğalına qarşı qəhrəmancasına döyüşən qruplardan ən güclüsünə rəhbərlik edən Rəbbani işğaldan sonra 1992-ci ildə ölkənin rəhbəri oldu və bu vəzifəsini Talibanın Kabili ələ keçirdiyi ana qədər davam etdirdi. “Taliban” hakimiyyəti dövründə belə, Tacikistana sığınan Rəbbani beynəlxalq qurumlar tərəfindən Əfqanistanın legitim lideri kimi tanınırdı. “Taliban” hakimiyyəti devrildikdən sonra Əfqanıstana qayıdan Rəbbani bir neçə aylığına keçici hakimiyyətin rəhbəri vəzifəsini yürütdü (13 oktyabr 2001-22 dekabr 2001). 20 illik ABŞ işğalı zamanı keçirilən ilk prezident seçkilərində qələbə çalan Həmid Kərzaiyə postunu təhvil verərək hakimiyyətdən çəkildi. Bununla belə, Rəbbani, Əfqanıstanın idarə olunmasında əsas fiqurlardan biri olmaq gücünü yenə saxlayırdı. Ta ki, 2011-ci ilin 20 sentyabr ayında öldürülənə qədər.
Ölümündən bir neçə gün əvvəl İrana gedən Rəbbani Tehranda çox önəmli görüşlər keçirmişdi. Növbəti seçkilərin yaxınlaşdığı ərəfədə gerçəkləşən bu ziyarət təsadüfi deyildi. O, iki dəfə prezident seçilən Kərzainin yerinə gələ biləcək favorit siyasilərdən sayılırdı və İrana səfərinin də əsas məqsədi gələcək hakimiyyəti illərində qonşularla uzlaşdırılmış xarici siyasəti müəyyənləşdirmək idi. Səfərdən qayıtdıqdan bir neçə gün sonra “Taliban”ın bir nümayəndəsinin onunla görüşmək istədiyi xəbərini alır. Mövqeyini gücləndirmək üçün bu görüşə razı olur. Görüşə gələn nümayəndə isə başındakı sarığı çıxarıb onun üzərində atır. Sarıqda gizlədilən bombanın partlaması ilə taciklərin ən qüdrətli lideri də həyatını itirir.
Bütün bu hadisələr Əfqanıstan tacikləri ilə Taliban arasında çox ciddi ixtilafların olduğunu və sünni olmalarına baxmayaraq, onların şiə İranının təsir dairəsinə düşdüklərini göstərir. Deməli, İran sülh danışıqlarına alternativ kimi göstərdiyi vətəndaş müharibəsində tacik güclərindən də istifadə edə bilər.
Qeyd edək ki, taciklərin bu ölkədə məskunlaşdığı ərazilər də onların gücünü artıran faktorlardır. “Taliban”ın ilk hakimiyyəti illərində ələ keçirə bilmədiyi 10%-lik ərazilərə bu çoğrafiya da daxildir. Əsasən Bədəxşan vilayəti ətrafında məskunlaşan taciklərin hansı tərəfdə yer alması Əfqanıstan tənliyinin həllində önəmli rol oynayacaq. Görünən budur ki, İran da “vətəndaş müharibəsi” təhdidi ilə bu tənlikdəki yerini almağa çalışır.
Heydər Oğuz,
Ovqat.com
Geri qayıt