Qarabağdakı müharibənin əvvəlindən İran özünü qəribə aparmağa başladı. Əvvəlcə İranın Ermənistana silah tədarükü üçün Rusiyaya dəhliz verdiyi barədə məlumatlar var idi. Sonra İran mediası “şabalıdı oddan çıxartmağa” və nüfuzlarını qorumağa başladı: münaqişə zamanı hərbi yüklərin keçməsi üçün İranın sərhədlərini bağlaması barədə müxtəlif sujetlər nümayiş etdirildi.
Ancaq bütün bu baş verənlərin fonunda Xameneyinin beynəlxalq məsələlər üzrə müşavirindən tutmuş, İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) generallarına və müxtəlif rəsmi qurumlara qədər bütün rəsmilər Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiklərini bildirdilər. İndi iranlılar münaqişənin həlli üçün öz təkliflər paketini hazırlayıblar və diplomatik fəallıq nümayiş etdirməyə çalışırlar.
AYNA-nın mövzuya dair suallarını rusiyalı politoloq, İran və Yaxın Şərq üzrə araşdırmaçı İqor Pankratenko cavablandırıb.
- İndi iranlılar Qarabağ münaqişəsinin həllində diplomatik sahədə fəal olmağa çalışırlar. Bu fəallıq necə xarakterizə edilə bilər?
- İranın addımlarının, bəlkə də ən dəqiq tərifi belədir: “hərəkətə başlayan qatara tullanmaq arzusu”. Hesab edirəm ki, mövcud münaqişənin inkişafı Tehran üçün bir sürpriz oldu. Hər şeyin hər zamankı kimi olacağına inanırdılar – bir-iki gün atışacaq və dağılışacaqlar, İran sülh çağırışı ilə müraciət edəcək, bundan bəzi siyasi dividendlər əldə edəcək və hər şey əvvəlki məcraya qayıdacaq. Amma hər şey başqa cür oldu. Əvvəlcə, erməni tərəfinin silahlı təxribatlarına qəti və sərt reaksiya, sonra da Azərbaycan Ordusu, Türkiyənin Suriyada, İraqda və Liviyada müharibələr aparmaq təcrübəsini tamamilə mənimsədiyini göstərən uğurlu qurtuluş kampaniyasına başladı. Bu faktor Azərbaycan Ordusuna erməni müdafiəsini karton qutu kimi əzməyə imkan verdi.
Tehran üçün xoşagəlməz başqa bir sürpriz də Türkiyənin bölgədəki rolunun kəskin şəkildə artması və indi münaqişə tərəflərindən biri olan Bakının İranın vasitəçiliyinə çox ehtiyac duymaması oldu. Üstəlik, İranın özündə dörd Azərbaycan sərhəd əyalətinin əhalisinin həvəslə Azərbaycanın apardığı azadlıq kampaniyasını dəstəkləməsi və hakimiyyətə birmənalı şəkildə Ermənistanla “birlikdə oynaması”na imkan verməyəcəklərini anlatmaları da öz sözünü dedi. Yəni, bu regionda otuz ildir mövcud olan bütün köhnə İran sxemləri bir gecədə çökdü. Buna görə də Tehranın tələm-tələsik aktivliyi olduqca başadüşüləndir: təcili olaraq bir şey etmək lazımdır, amma tam olaraq hansı addımlar atılmalıdır, bu, aydın deyil.
- İran bu münaqişədən nə gözləyir? Tehran Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini açıqlayır, ancaq biz özümüz ərazi bütövlüyümüzü bərpa ediriksə, hansısa başqa planların təklif edilməsinin nə mənası var?
- Söhbət hər hansı bir plandan yox, İranın “simasını qorumasından”, yəni Qafqazda sistemli xarici oyunçular arasında olmaqdan, vasitəçilər qrupunda qalmaq səyindən gedir. İndi İran üçün ən vacib olan budur, hansısa sülhməramlı həll planları deyil. Türkiyənin və daha da çox İsrailin bölgədə güclənməsinin qarşısını almaq indi İranın əsas vəzifəsidir.
- Azərbaycanda əksəriyyət rəsmi olaraq Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləməsini elan etməsinə baxmayaraq, İranı ermənipərəst bir ölkə hesab edir. Onlar nə qədər ermənipərəst ola bilər? Doğrudanmı bu mövzuda İranda müsəlman həmrəyliyi yoxdur?
- Məncə, bu, çox emosional qiymətləndirmədir. Bəli, Ruhaninin rəhbərliyi dövründə bu məsələdə Ermənistanın lehinə bir siyasət vardı. Çünki İranın yerli erməni diasporu beynəlxalq əlaqələri sayəsində sanksiyalardan yan keçmək üçün keçidlərin yaradılmasında fəal iştirak edirdi. Ancaq bu siyasət prinsipial deyildi. İndi hakimiyyətə yeni bir rəhbərlik gələcək, parlament yenilənəcək və bu balanssızlıq ortadan qalxacaq. Buna görə də məsələni dramatikləşdirməyə dəyməz. Tehran heç vaxt açıq şəkildə ermənipərəst mövqe tutmayacaq. O ki qaldı bayaq dediyim balanssızlıqlara, onsuz da bu faktor İranın yaxın gələcəkdə Cənubi Qafqazdakı hesablaşmaq və münasibət qurmaq məcburiyyəti doğuran bir qüvvə kimi qalmasına təsir etməyəcək. Buna görə də daha emosiyalara qapılmayaraq, real vəziyyətin daha çox təhlili və İranla münasibətlərin qarşılıqlı faydalı modellərinin axtarışına davam etmək lazımdır. Yəni Azərbaycanın müstəqilliyini elan etdiyi andan bəri apardığı Bakının Tehrana qarşı uğurlu siyasətinə davam etmək lazımdır.
